Անթոնիա Արսլանի «Արտոյտներու ագարակը» վէպը, որ Հայկական Ցեղասպանութեան ընթացքին հեղինակին ընտանիքին կրած տառապանքներուն վաւերագրութիւնն է, համաշխարհային արձագանգ ստացաւ, եւ գիրքին վրայ հիմնուած շարժանկարը՝ նկարահանուած Թաւիանի եղբայրներուն կողմէ, միջազգային մրցանակներ շահեցաւ: Անցեալ ամիս Ա. Արսլանը առաջադրուած էր «Լոս Անճելըս թայմզ»ի Գիրքի փառատօնի մրցանակին եւ այդ առիթով այցելեց Լոս Անճելըս՝ ներկայացնելու իր գիրքը այս հեղինակաւոր ձեռնարկին:
«Ասպարէզ»ի անգլերէն բաժնի խմբագիր Արա Խաչատրեան «Անճելինօ» պանդոկին մէջ հանդիպեցաւ Արսլանին հետ եւ զրուցեց հեղինակին հետ գիրքին ու իր հետագայ ծրագիրներուն մասին: Մեծ ժողովրդականութիւն շահած վէպը պիտի ունենայ եւս երկու հատոր:
Ստորեւ կու տանք այդ հարցազրոյցը, որ օրին սփռուեցաւ «Հորիզոն»էն:
ՀԱՐՑՈՒՄ.- Բարի եկած էք Լոս Անճելըս եւ կը շնորհաւորենք, որ ձեր գիրքը պիտի ներկայացուի «Լոս Անճելըս Թայմզ»ի գիրքերու փառատօնին:
ԱՆԹՈՆԻԱ ԱՐՍԼԱՆ.- Շնորհակալութիւն: Շատ խանդավառ եմ: Լոս Անճելըս առաջին այցելութիւնս է եւ առաջին անգամ է, որ գիրքս կը ներկայացուի այս փառատօնին:
Հ.- Ի՞նչը մղեց ձեզ այս վէպը գրելու:
Պ.- Ամէն բանէ առաջ, ամբողջ կեանքիս ընթացքին եղած եմ իտալական գրականութեան փրոֆեսէօր, որ շատ հետաքրքրական էր ինծի համար… Գրած եմ բազմաթիւ քննադատական էջեր: Միշտ մէջս պահած եմ Ցեղասպանութեան բերանացի պատմութիւնները: Բոլոր ազգականներս, որոնք կ’այցելէին Իտալիոյ Փատովա քաղաքը, որ Վենետիկէն տասնհինգ մղոն հիւսիս է, կու գային Լիբանանէն, Սուրիայէն, Պրազիլէն, Միացեալ Նահանգներէն: Անոնք ամէն անգամ մեզի ըսելիք մը ունէին: Մենք հինգ երեխաներ էինք: Ինծի համար այս շատ անձնական ապրում մըն էր, որ չէի կրնար բաժնել ամէնուն հետ: Բայց, տարիներ ետք զգացի, թէ անհրաժեշտ էր այդ բոլորը լռութեան չմատնել: Որովհետեւ կը կարծեմ, թէ ժամանակն է, որ բոլոր յուշերս հրատարակելէ ետք, գրեմ միւս պատմութիւններէն տարբեր իւրայատուկ պատմութիւն մը:
Հ.- Մեզի ներկայացուցէք այս վէպին ծննդոցը: Որքա՞ն ժամանակ տեւեց եւ որո՞նց վրայ հիմնուած են տիպարները:
Պ.- Տիպարներուն մեծ մասը հիմնուած են ազգականներուս իրական պատմութիւններուն վրայ՝ մեծ հօրս քոյրերն ու եղբայրները: Ես անոնցմէ քանի մը հատին հանդիպած եմ՝ վերապրողներու զաւակներ: Օրինակի համար, կար Փոքր Նուպարը, իմ սիրած հօրեղբայրներէս մէկը, որ Ճենովա կ’ապրէր: Նաեւ հօրաքոյրս՝ Անէթը, որ մեզի հետ ապրեցաւ մինչեւ մահանալը: Ես իրեն կը պարտի համը հայկական ճաշին, որ սերունդները իրարու կապող կարեւորագոյն ազդակներէն մէկն է:
Ես անոնցմէ լսած պատմութիւններս կը պատմէի ընկերներուս: Կեանքիս որոշ հանգրուանին, երկու հոգի ստիպեցին զիս գրելու այդ մասին: Առաջին անձը Վենետիկի համալսարանէն փրոֆ. Լեւոն Զեքեանն է, որ ինծի առիթով մը ըսաւ. «Միշտ իտալացի գրողներու մասին կը գրես» եւ ստիպեց, որ գրեմ հայ գրողի մը, կամ բանաստեղծի մը մասին: Այդ բանաստեղծը Դանիէլ Վարուժանն էր: Ես գիտաժողովի մը գացի եւ սիրահարուեցայ անոր գործին ու թարգմանեցի: Այս շատ յաջողութիւն գտաւ Իտալիոյ մէջ. հինգ անգամ հրատարակուեցաւ: Կրնա՞ք երեւակայել: Բանաստեղծութեան գիրքի մը հինգերորդ հրատարակութիւնը:
Ատկէ ետք, իմ սանուկս՝ Շոպանն էր, որ ամերիկացի է, բայց շատ հետաքրքրուած է հայկական հարցերով, ինծի ըսաւ. «Պէտք է գրես այս բոլոր պատմութիւնները: Անոնք պատրաստ են հրատարակութեան»: Սկիզբը ես գրելու մտադրութիւն չունէի, բայց հետզհետէ սկսայ ընտելանալ այդ գաղափարին հետ: Հետեւաբար, երբ սկսայ գրել, ամէն ինչ գրուելու պատրաստ էր: Գրեցի առանց դժուարութեան, առանց գլուխներու. ամբողջ պատմութիւնը հիմնուած էր բերանացի պատումներու վրայ:
Հ.- Կ’ակնկալէի՞ք այսպիսի հետաքրքրութիւն գիրքին նկատմամբ եւ այսպիսի գնահատանք:
Պ.- Որոշ չափով, այո: Հետաքրքրական պատմութիւն է այս, պէտք է բոլորը իմանան: Նպատակայարմար նկատեցի երթալ յայտնի հրատարակիչի մօտ: Ուրեմն, գիրքը ներկայացուցի իտալական հրատարակչատան մը գործակալին եւ տասնհինգ օրէն պատասխան ստացայ, որ իտալացի ընթերցողին համար հետաքրքրական գիրք մըն է: Գիրքը հրատարակուեցաւ Ապրիլ 20ին, 2004ին եւ ցարդ ունեցած է 22 տպագրութիւն: Հրատարակիչը միշտ կը բողոքէ, որ շարքի յաջորդ հատորը չեմ պատրաստեր: Բայց արդէն գրեթէ…
Հ.- Ուրիշ հատոր մը եւս կը պատրաստէ՞ք:
Պ.- Այո՛, որովհետեւ պէտք է պատմէի այն բոլորը, որոնք պատահեցան երեխաներուն եւ զանոնք ազատող ժողովուրդին: Հետեւաբար, երկրորդ գիրքը կ’աւարտի Զմիւռնիոյ հրկիզումով, 1922ին:
Հ.- Շարքը պիտի շարունակուի՞:
Պ.- Մտածած եմ երեք գիրքի մասին… եռահատորի մը:
Հ.- Ինչպէ՞ս ծնունդ առաւ գիրքը ժապաւէնի վերածելու գաղափարը:
Պ.- Ժապաւէնը այլ հիանալի երեւոյթ մըն էր: Կիրակի առաւօտ մը Թաւիանի եղբայրներէն հեռաձայն մը ստացայ: Ինծի ըսին, թէ որոշած են գիրքը ժապաւէնի վերածել: Քիչ մը տատամսեցայ, որովհետեւ այս հարցով կապի մէջ էի Լոս Անճելըսէն անհատներու հետ: Բայց, վերջապէս ես ինծի ըսի, թէ Իտալիոյ մէջ ես հարազատ միջավայրիս մէջ եմ: Վստահ էի, որ եթէ Թաւիանի եղբայրները որոշած են գիրքս ժապաւէնի վերածել, ոչ ոք կրնայ զանոնք կեցնել: Շատ ճնշումներու ենթարկուեցան, բայց յաղթահարեցին եւ ժապաւէնը պատրաստեցին: Թաւիանիներուն հանդէպ յարգանք ունենալով՝ ըսի, թէ ես վեթոյի իրաւունքս պիտի գործածեմ միայն այն պարագային, երբ պատմականօրէն սխալ մը ըլլայ: Այլապէս, տիպարներուն եւ դիպաշարի զարգացման տեսակէտէն, անոնք գեղարուեստական ազատութիւն ունին:
Հ.- Թաւիանիները գիրքին հիման վրայ ժապաւէնին շարունակութիւնը պիտի պատրաստե՞ն:
Պ.- Կը յուսամ, որ կը պատրաստեն: Այդ մէկը հիանալի կ’ըլլայ:
Հ.- Գիտեմ, թէ կը շրջագայիք ժապաւէնին հետ: Գիտեմ, թէ մասնակցեցաք Հայաստանի «Ոսկի աշուն» փառատօնին: Ի՞նչ կը զգաք, ճամբորդելով գիրքին վրայ հիմնուած ժապաւէնին հետ, միաժամանակ գիրքը ներկայացնելով:
Պ.- Լաւ փորձառութիւն մըն էր, որովհետեւ մի մոռնաք, որ շատ քիչ թիւով հայեր կան Իտալիոյ մէջ: Ամբողջ երկրի տարածքին՝ ոչ աւելի քան 2000 հոգի: Հետեւաբար, առաջին անգամ ըլլալով 3000 հայերու հետ նոյն ժապաւէնը կը դիտէի: Անոնք կու լային. խանդավառ էին. ես շատ զգացուած էի: Հետեւաբար, այդ մէկը լաւ փորձառութիւն մըն էր:
Հ.- Կրնա՞ք խօսիլ քանի մը շաբաթ առաջ, Ուաշինկթընի մէջ ձեր ունեցած փորձառութեան մասին, երբ ժապաւէնը ներկայացուեցաւ Քոնկրէսի մէջ:
Պ.- Այդ ուրիշ մեծ փորձառութիւն մըն էր: Տարբեր հանդիսատեսներ էին, որովհետեւ Հայաստանի մէջ մարդիկ կու գային եւ ինծի կ’ըսէին. «Մեծ հայրերս կամ ծնողներս Վանէն եկած են»: Շատ յուզիչ էր: Ուաշինկթընի մէջ, բոլորը ոչ միայն Ցեղասպանութեան մասին շատ տեղեկութիւն ունէին, այլեւ ծանօթ էին անոր հետեւանքներուն: Այդ եւս յուզիչ եւ հետաքրքրական էր: Ես շատ բան կը սորվիմ այս փորձառութենէն:
Հ.- Ժապաւէնը ե՞րբ Միացեալ Նահանգներ պիտի գայ:
Պ.- Մինչեւ հիմա, ժապաւէնը ցուցադրուած է այն երկիրներուն մէջ, որոնք ժապաւէնին համա-արտադրիչներն են՝ Պուլկարիան, Ֆրանսան, Իտալիան եւ Եւրոմիութեան երկիրները: Ցուցադրուեցաւ Լիբանանի, անշուշտ Հայաստանի, նաեւ Ռուսիոյ մէջ: Ցարդ ցուցադրուելու իրաւունքը չէ ծախուած Ամերիկայի մէջ:
Հ.- Գիրքը քանի՞ լեզուներու թարգմանուած է:
Պ.- Մինչեւ հիմա՝ 14: Այժմ մենք կը քննենք ռուսերէնի թարգմանելու հարցը, որ շատ կարեւոր է ինծի համար, որովհետեւ մեծ է թիւը Ռուսիա ապրող հայերուն: Ցարդ թարգմանութիւններ կատարուած են գլխաւորաբար եւրոպական լեզուներով, ինչպէս նաեւ հունգարերէնով: Քանի մը օր առաջ, հունգարերէնի թարգմանողը ինծի հիանալի ի- նամակ մը ղրկած էր, ըսելով, թէ թարգմանութիւնը աւարտած է եւ շուտով գիրքը լոյս կը տեսնէ: Ես հոն պիտի երթամ Սեպտեմբերին:
Ամէնէն հետաքրքրականը, թերեւս զգայացունցը, ճափոներէնի թարգմանութիւնն է: Անոնք թարգմանելու իրաւունքը կանուխ գնեցին, թարգմանեցին եւ շատ գեղեցիկ կողք մը պատրաստեցին: Անշուշտ ես բան չեմ գիտեր ճափոներէնի թարգմանութեան որակին մասին, բայց գիրքը ինքնին հրաշալի է, կողքէն սկսեալ:
Հ.- Մարդիկ ինչպէ՞ս գիրքը թարգմանելու առաջարկ կը ներկայացնեն ձեզի:
Պ.- Իմ ներկայացուցիչիս միջոցով: Ան շատ լաւ է: Այնքան համոզուած էր գիրքին որակէն, որ անմիջապէս թարգմանութեան իրաւունքը ծախեց տասը երկիրներու:
Հ.- Մտածա՞ծ էք գիրքը թրքերէնի թարգմանելու մասին:
Պ.- Իտալերէնով առաջին հրատարակութենէն քանի մը օրինակ ունեցողներէն մէկն էր թուրք մարդկային իրաւանց պաշտպան Ռաճիփ Զարաքոլու, որուն Նոյեմբեր 2001ին հրաւիրեցի Փատովա, ուր տեղի ունեցաւ Հայկական Ցեղասպանութեան եւ Հրէական Ողջակիզման նուիրուած գիտաժողովը: Այս առիթով, Զարաքոլուիին եւ կնոջ, որ այն ատեն տակաւին ողջ էր, Փատովայի գաղութին կողմէ նուէր մը տուինք: Ես իմ գիրքէս երկու օրինակ տուի: Գիտեմ, որ հատորը թարգմանած է, բայց թարգմանութիւնը տակաւին չէ հրատարակուած:
Հետաքրքրականը այն էր, որ անցեալ տարի, Թուրքիոյ մեծ օրաթերթէն՝ «Հիւրրիէթ»էն թղթակից մը ինծի հեռաձայնեց հարցազրոյցի մը համար: Շոպանին օգնութեամբ, ես հարցազրոյցը կատարեցի անգլերէնով: Լաւ հարցազրոյց էր եւ թղթակիցը ինծի ըսաւ, որ հատորը պիտի ցուցադրուի Նոյեմբեր 2007ին Պոլսոյ մէջ կազմակերպուած գիրքերու փառատօնին:
Հ.- Դուք Թուրքիա գացա՞ծ էք:
Պ.- Թուրքիա գացի տարիներ առաջ:
Հ.- Գիրքին մէջ ձեր յիշած պատմական Հայաստանի շրջանները այցելա՞ծ էք:
Պ.- Ոչ: Բայց իմ բարեկամներէս ոմանք՝ փրոֆ. Զեքեան, քահանաներ եւ ուրիշներ, շրջապտոյտ մը կատարեցին դէպի Հայաստան եւ Թուրքիոյ զանազան քաղաքները: Անոնք շատ ազդուած էին:
Անցեալ տարի, Ապրիլի սկիզբը, իտալական ամէնէն կարեւոր թերթերէն մէկուն թղթակիցը հեռաձայնեց ինծի եւ ըսաւ, որ թղթակից մը պիտի ղրկէ Սքայլարք ագարակին մէջ տեղի ունեցող դէպքին վայրին մասին գրելու համար: Թղթակիցը հոն գնաց եւ այնտեղէն մեծ յօդուած մը գրեց Ապրիլ 22, 2007ին: Շատ լաւ էր:
