ՍԱՄՈՒԷԼ ՄԿՐՏԻՉԵԱՆ
Երեկոյ էր:
Սուրճի գաւաթները կամաց-կամաց կը պարպուէին, մինչ ես հանդարտ կ՛արտայայտէի խօսքս:
– Տղաս, անցեալին՝ մեր պապերուն օրով, պզտիկը կÿերթար մեծին ետեւէն եւ սերունդները կը յաջորդէին սերունդներուն:
Այդպէս էր սովորութիւնը հին, օրէնքը անգիր, աստուածային:
Ու կեանքը կ՛ընթանար բնական, հաճելի՝ նոյն երդիքին տակ, նոյն օճախին շուրջ, հայկական օրհնութեամբ բեղուն:
Ու պատահեցաւ, որ ես ուրախ-ուրախ վազեցի տղուս ետեւէն՝ անոր ձախողութիւնը բաժնելու, հոգը թեթեւցնելու համար, եւ համեստօրէն կատարեցի ծնողական պարտականութիւնս՝ լաւ գիտնալով հանդերձ, որ հայ մարդուն հայրական պարտականութիւնը վերջ ու սահման չունի եւ կրնայ երկարիլ մինչեւ գերեզման:
– Ուստի, տղաս, կարծեմ մենք ալ պէտք է տուն դառնալու մասին մտածենք: Որովհետեւ, քանի մը ամիս է, որ մենք՝ մայրդ եւ ես, տուն-տեղ ձգած՝ եկած ենք քովդ՝ մեր տարիներու կարօտը առնելու, քեզմով ուրախանալու: Նաեւ բաւական տեղ տեսանք, բաւական գաղափար կազմեցինք Ամերիկայի մասին: Բայց, տղաս, համոզումս այն եղաւ, որ Ամերիկան մեր տեղը չէ: Նաեւ նկատի ունենալով, որ այս տարիքէն ետք, մեզի համար շատ դժուար պիտի ըլլայ նոր բարքերու, նոր սովորութիւններու համակերպիլ: Մինչ հայրս կ՛ըսէր՝ «Տղաս օրին մէկը եթէ պարտաւորուիք ձուլուիլ ազգի մը մէջ, ջանացէք, որ այդ ազգը ձեզմէ խելացի ազգ մը ըլլայ»: Բայց դժբախտաբար Ամերիկան այլազան ազգերու խառնարան մըն է՝ անգոյն, անկերպար: Կարծեմ, հոս մեր տեղը չէ: Ուստի, տղաս, հօրդ ցանկութիւնը այն է, որ դուն միանաս մեզի ու մենք միասին տուն դառնանք: Տղա՛ս, նաեւ անհոգ եղի՛ր: Ալ պարտադիր զինուորութեան հարց չունիս՝ վճարած եմ տուրքը: Նաեւ, հօրդ առեւտուրի խանութը քեզի կը սպասէ: Ուստի, եկուր տունդ: Մարդուս տունէն աւելի հանգստաւէտ, աւելի հաճելի տեղ չկայ: Նաեւ, ծնողական գուրգուրանքէն աւելի սրտամօտ, աւելի ջերմիկ սիրտ չկայ: Տղաս, եկուր տունդ՝ ծնողքիդ, հարազատներուն հետ եղիր: Կտոր մը հացը միասին ուտենք, կեանքը միատեղ ապրինք: Հաւատա՛, որ այդ կեանքէն աւելի հաճելի կեանք դժուար թէ գտնուի: Տղաս, եկո՛ւր տուն, աչքիս, սրտիս մօտ եղիր:
Բայց դժբախտաբար անակնկալի եկայ, երբ տղաս կտրուկ պատասխան մը տուաւ ինծի:
– Հայրիկ, ես իմ նիւթական ներկայ վիճակով տուն չեմ դառնար. իսկ այս քաղաքը միայն ձեր տեսած, գիտցած քաղաքը չէ: Այս քաղաքը քանի մը միլիոն ժողովուրդ ունեցող, մեծ ու հարուստ քաղաք մըն է, ուր կրնաս ամէն բան գտնել եւ ուր յաջողութիւնը յաճախ անակնկալօրէն կու գայ: Ուստի, ես պարապ ձեռքով տուն չեմ դառնար: Ես պէտք է դրամ շինեմ: Քանի որ այս դարուն մէջ դրամ չունեցող մարդը տեղ չունի, յարգանք չունի թէ՛ ընկերային եւ թէ՛ մարդկային կեանքէն ներս:
Ըսաւ տղաս ու սուրճին վերջին ումպը քաշեց:
Թէեւ կարեւոր իրականութիւն մը կար տղուս խօսքին մէջ, բայց մարդկային կեանքը շատ աւելի կենսական ու շատ աւելի ճշմարիտ տուեալներու պէտք ունի, քան դրամը:
Ուստի ըսի.
– Տղաս, համաձայն եմ քեզի, որ դրամը շատ կարեւոր դեր կը խաղայ արար աշխարհի մարդկային կեանքէն ներս: Այո՛, դրամը կրնայ ապուշը գիտունի կարգ անցնել, կրնայ երջանկութիւն, փառք ու պատիւ տալ մարդուն: Բայց դրամը ամէն ինչ չէ: Չի կրնար հոգեկան ազնուութիւն, բարոյական մեծութիւն տալ:
Բայց ցաւով կ՛ըսեմ, թէ որքան ջանացի տղաս համոզել, որ տուն դառնայ՝ կարելի չեղաւ: Ան մնաց խօսքին վրայ՝ յամառ, չոր: Նոյնիսկ չհաճեցաւ ինծի ըսել, թէ ի՛նչ աշխատանքով պիտի կարենայ այդքան դրամ հաւաքել, երբ այսօր ան կը դժուարանայ օրապահիկը ապահովել:
Բայց ինծի համար ալ պարզ էր, որ տղաս, 4-5 տարի օտարութեան մէջ առանձին մնալով՝ բարոյապէս շատ փոխուած էր: Այդ երեւոյթը ցաւ կը պատճառէր ինծի: Նաեւ կը վախնայի, որ անոր նկարագրին գեղեցիկ յատկութիւնները այս ընթացքով կրնային կորսուիլ:
Հոգեկան այդ փոթորկումիս մէջ ջանացի երկու խօսք ըսել կնոջս.
– Կնի՛կ, խօսէ՛, խօսէ՛: Խորհուրդ մը տուր ինծի, որպէսզի կարենամ դիմագրաւել կեանքիս դժուարութիւնները:
Բայց կինս ձայն չհանեց, բան մը չըսաւ: Մինչ քսաներկուքը թեւակոխած տղաս բռնեց խօսքիս թելը ու շարունակեց.
– Հայրիկ. լա՛ւ հասկցիր: Ես ալ խելահաս մարդ եմ: Ալ խրատականի պէտք չունիմ: Որոշումս որուշում է: Ուստի ալ չջանաս զիս նեղացնել ձեր անհամ խօսքերով: Նաեւ թող ձեզի պարզ ըլլայ այն, որ ես նպատակիս չհասած՝ տուն չեմ դառնար: Կարծեմ հասկցաք:
Տղաս այդ վիրաւորիչ խօսքերը ճակատիս զարկաւ ու քալեց: Կածես, զիս զգուշացուց. կարծես՝ ազդարարեց:
Բայց ափսոս. ես ալ կ՛ուրախանայի՝ տղայ զաւակ ունիմ մտածելով: Բայց ափսոս. ես ալ կը հպարտանայի մտածելով, որ տղայ զաւակը յոյսն ու լոյսն է կեանքիս: Բայց երբեք միտքէս չէի կրնար անցնել, որ տղաս պիտի համարձակէր նման խօսքեր շպրտել ճակատիս, մինչ ես տղաս Ամերիկայի մէջ անուանի համալսարան դրած էի, որպէսզի բան սորվի, դաստիարակութիւն առնէ, «Մարդ» կոչումին արժանի մարդ դառնայ ու պատիւ բերէ ընտանիքին, ազգին: Բայց կը ցաւիմ ըսելու, թէ տղաս առանց զիս տեղեակ պահելու՝ դպրոցը ձգած ու անցած էր աշխատանքի՝ առեւտրականի մը քով, մինչ ես կամայ հաշտուած էի եղածին հետ:
Սրտիս նեղութիւնը ծանր էր. կը ճնշէր վրաս: Ուստի, նորէն ձայնեցի կնոջս.
– Կնիկ, Աստուծոյ սիրոյն, ես շուարած եմ. օգնէ՛ ինծի. օգնէ՛: Սա տղուդ վարմունքը պիտի խենթացնէ զիս: Այս ի՞նչ օրերու հասանք: Այս ի՞նչ վիճակ է: Տղադ, իր այս ընթացքով, վաղը կրնայ հայրն ու մայրը, հարազատները, ազգը մոռնալ: Կնի՛կ, տղադ դրամի ետեւէ ինկած է, իսկ դրամը վերջ չունի, Աստուած չունի…
Գլուխս երկու ափերուս մէջ առի ու լռեցի… Լռեցի:
Բայց մինչ այդ, լուռ ու մունջ նստած կինս յանկարծ պոռթկաց.
– Ա՛յ մարդ, ես ալ շուարած եմ: Ես ալ չեմ գիտեր ի՛նչ ընեմ-ի՛նչ չընեմ: Քու ետեւէ՞ն գամ, տղո՞ւդ ետեւէն երթամ, թէ՞ Լիբանանի թոռներուս ետեւէն վազեմ: Ըսէ՛, խօսէ՛. դուն ես այս ընտանիքին հայրը: Խօսէ՛ ես ի՞նչ ընեմ, որո՞ւն ետեւէն երթամ: Այն ատեն քեզի հազար անգամ ըսի, աղաչեցի, թէ՝ սա մէկ հատիկ տղաս քովէս մի՛ հեռացներ, օտար երկիր մի՛ ղրկեր. օտարութիւնը հազար անոյշ ու հազար փուշ ունի: Մի՛ ղրկեր. թո՛ղ քովս մնայ, թո՛ղ չոպան մնայ: Բայց դուն ինծի մտիկ չըրիր: Դուն մէկ հատիկ տղաս օտարութեան ղրկեցիր… Անաստուած մարդ… իսկ հիմա չես ուզեր ետեւէն երթալ…
Ու, ձեռքը սրտին դրած, լռեց, լռեց…
Մինչ ես, շուարած, առանց պատասխանի, խենթի մը պէս նետուեցայ փողոց: Բայց ո՞ւր, ո՞ւր: Որո՞ւ դուռը թակեմ: Ծանօթ, բարեկամ չունիմ, ես որո՞ւ առջեւ կենամ ու դարդս պատմեմ:
Կը քալեմ ու կը խոկամ, թէ՝ «Ի՞նչ կեանք է. ի՞նչ փորձանք է սա խառնարանը, որուն մէջ ինկողին համար կ՛ըսեն, թէ ալ չի կրնար դուրս գալ», որովհետեւ հոս, սա խառնարանին մէջ ինկած ամէն մարդ, մեծ թէ պզտիկ, դատապարտուած է վազելու դրամին ետեւէն՝ տան վարձքը տալու. դատապարտուած է վազելու՝ տասնեակ պիլեր-մուրհակները վճարելու, վազելու՝ գեղագիտական, մազագիտական, նազագիտական խաղերուն ու տաղերուն համար վճարելու. վերջապէս՝ գիշեր-ցերեկ վազելու, վազելու՝ կարգուելու համար: Բայց… միայն մէկ գիշերուան համար:
Վերջապէս կը քալեմ: Օրը պայծառ է ու հաճելի: Շուրջս ծառ ու ծաղիկ, կանաչութիւն ու վարդեր են ամէն գոյնի: Բայց ասոնք սրտիս բան չեն խօսիր: Զիս չեն հետաքրքրեր: Ես հոգեկան ցաւ ունիմ: Աստուծոյ սիրոյն, հասկցէ՛ք զիս: Ես կ՛ուզեմ քաղաքս դառնալ՝ բարեկամներու հետ ըլլալ: Տղաս կÿուզէ հոս մնալ՝ դրամի ետեւէն վազելու համար. իսկ կինս շուարած է, չի գիտեր ի՛նչ ընէ: Ո՞ր մէկուս հետեւի: Այս ի՞նչ ապուշ կեանք է: Ընտանեկան հասկացողութիւն չկայ. մեծ թէ պզտիկ չկայ: Երեք հոգի ենք, երեք անհաշտ գլուխ ենք: Հօրս օրով, հայրս ինչ որ ըսէր, բոլոր ընտանիքը, մէկ մարդու պէս կը հետեւէր անոր խօսքին:
Կը քալեմ: Շուրջս տախտակէ տուներ են՝ լուռ, լուռ: Կարծես մարդ ու մարդաձայն, մանուկներու խաղ ու ճիչ չկայ հոն՝ այդ տուներէն ներս: Կարծես աշխարհէն կտրուած, մարդոցմէ քինախնդիր մամիկ մը թէ պապիկ մը կայ հոն՝ այդ տան մէջ, որ կատուի մը թէ շունի ընկերակցութեամբ կ՛ապրի:
Կը քալեմ՝ 86 տարիներու բեռս շալկած: Կը քալեմ, մարդ կը փնտռեմ. մարդ կոչումին արժանի մարդ կը փնտռեմ: Թէեւ տարիքս առած եմ, կամքս դեռ ժիր է. հոգիս դեռ երիտասարդական աւիւնով առլցուն եւ խօսք ունիմ սա «պէպախտ» մարդկութեան, սա սուտ աշխարհին ըսելու, թէ կեանքը միայն դրամը չէ, միայն կերուխում չէ: Կեանքը եւ հոգեկան է, իսկ առանց հոգեկանի՝ կեանքը մահ է:
Այսքան ճամբայ քալեցի, այսքան մարդ տեսայ, բայց դեռ մէկը բարեւ մը չըսաւ. մէկը որպիսութիւնս չհարցուց. մէկը չտեսայ, որ քովը նստիմ, զրուցեմ, սիրտս բանամ ու դարդս պատմեմ:
Բայց ո՞ւր գացին այդ տղաքը. ընկերոջ համար, գաղափարի համար սիրտ ու սէր բուրող այդ տղաքը: Արդեօ՞ք անոնք ալ ժամանակին հետ անցան-գացին այս սուտ աշխարհէն: Աստուծոյ սիրոյն, ըսէք ո՞ւր գնաց Աբօն. Պօղոսը ո՞ւր թաղեցին: Հալէպի համն ու հոտը վկայ, այդ ծուռ սասունցին՝ Մատթէոսը, դեռ կը գոռա՞յ «Սասուն, Սասուն»: Լեւոն, Լեւոն, ե՛լ Նիւ Ճըրզիի այդ թմբիրէն ու պատասխանէ՛ ո՞ւր են Սահակը, Խաչիկ Մունուֆարեանը, Յակոբը: Լեւոն, խօսէ՛. ո՞ւր են այդ տղաքը: Հայ ճակատագիրը ինչո՞ւ եղաւ այսքան չար ու այսքան դաժան եւ ձմրան փոթորիկէն քշուած տերեւներու պէս այդ տղաքն ալ ինկան ասդին, անդին, բաժան-բաժան, իսկ շատերն ալ ճակատագրի սեւ խաղին եղան բաժին:
Աստուած իմ, հայ ազգը չունի՞ տէր-տիրական. չունի՞ խորհուրդ տուող մեծ: Կարծես գնչուներ ենք՝ անտուն, անղեկ, թափառական:
