ՎԱՐԴԱՆ ՕՍԿԱՆԵԱՆ
(Յուլիս 10-11, Ստեփանակերտի մէջ ՀՅԴի կողմէ կազմակերպուած հայ-թրքական յարաբերութիւններուն եւ ղարաբաղեան խնդիրին նուիրուած համաժողովի ընթացքին ներկայացուած Հայաստանի արտաքին գործոց նախկին նախարարին ելոյթը):
Համահայկական ներուժի նոր զօրաշարժի՝ մոբիլիզացիայի անհրաժեշտութիւնը հրատապ խնդիր է:
Մեր փոքր տարածքը եւ փոքրաթիւ բնակչութիւնը, ինչպէս նաեւ Թուրքիայի եւ Ադրբեջանի հսկայական հնարաւորութիւնները եւ կատարելագործուած դիւանագիտական մեքենան, մեզ միշտ էլ ստիպել են համախմբել մեր ազգային եւ միջազգային ռեսուրսները, թէկուզ տարբեր չափով, խորութեամբ եւ արդիւնաւէտութամբ: Բայց այսօր, հաշուի առնելով մեր շուրջը տեղի ունեցող փոփոխութիւնները եւ ի յայտ եկող նոր մարտահրաւէրները՝ սա դառնում է օրուայ հրամայական:
Կարելի է առանձնացնել չորս պատճառ, որոնք մոբիլիզացիայի խնդիրը հրատապ են դարձնում:
Առաջին՝ գլոբալ եւ տարածաշրջանային նոր զարգացումները, որոնք տեղի են ունեցել վերջին մէկ եւ կէս տարուայ ընթացքում եւ դեռեւս շարունակւում են:
Երկրորդ՝ մեր լաւ չհաշուարկուած արտաքին քաղաքականութեան հետեւանքով առաջացած խնդիրները:
Երրորդ՝ այդ քաղաքականութեան հետեւանքով, յատկապէս Ապրիլի 22ին Հայաստանի եւ Թուրքիայի արտգործնախարարութիւնների կողմից արուած համատեղ յայտարարութեան պատճառով, Հայաստանի իշխանութիւնների եւ սփիւռքի միջեւ խրուած սեպը:
Վերջապէս՝ լեգիտիմութեան, հասարակութեան տարբեր շերտերի միջեւ հատուածականութեան եւ աճող լարուածութեան խնդիրները, խորացող անվստահութիւնը հասարակութեան եւ կառավարութեան միջեւ, ինչը ժողովրդավարութեան պակասի, հետեւողականօրէն անցկացուող վատ ընտրութիւնների եւ յետմարտիմէկեան իրավիճակի հետեւանք են:
Ռեսուրսների մոբիլիզացիան ճիշդ պատկերացնելու համար, անհրաժեշտ է պատասխանել երեք խումբ հարցերի:
Առաջին՝ ի՞նչն է, որ մենք փորձում ենք մոբիլիզացնել, որտե՞ղ են այդ ռեսուրսները, ինչպէ՞ս բացայայտել ակնյայտ տեսադաշտից դուրս գտնուող ռեսուրսները, ինչպէ՞ս դրանք համախմբել ընդհանուր նպատակի համար:
Երկրորդ՝ ո՞րն է այդ համախմբման նպատակը, ո՞ւմ հետ պէտք է աշխատի այդ ուժը մեր ընդհանուր նպատակներն իրականացնելու համար: Որո՞նք են ուժի եւ ազդեցութեան այն կենտրոնները, որոնց հետ մենք ուզում ենք աշխատել: Որո՞նք են այն լծակները, որ պէտք է օգտագործել:
Վերջապէս եւ ամենակարեւորը՝ ո՞րն է այն գաղափարախօսութիւնը, որի շուրջ պէտք է համախմբել մեր հնարաւորութիւնները: Որ՞ն է այն նպատակը, որին հայ ժողովուրդը, որպէս մէկ ազգ եւ ժողովուրդ՝ Հայաստանում, Ղարաբաղում եւ Սփիւռքում, ուզում է հասնել:
Սա է այն կարեւոր խնդիրը, որի վրայ ուզում եմ կենտրոնանալ. Մեր ընդհանուր նպատակները եւ մեր խոցելի կողմերը:
Որպէսզի մենք կարողանանք ճիշդ գնահատել մեր խոցելի կողմերը եւ մարտահրաւէրները, թոյլ տուէք անդրադառնալ այն խնդրին, թէ ի՛նչ է փոխուել այս վերջին մէկ եւ կէս տարուայ ընթացքում, եւ որո՛նք են այն վտանգները, որ սպառնում են մեզ:
Առաջինը գլոբալ մակարդակում ԱՄՆ-Ռուսաստան յարաբերութիւնների փոփոխութիւնն է: Կատարւում է մերձեցման եւ երկու ուժերի միջեւ նոր detente-ի (լարուածութեան թուլացման) փորձ: Մերձեցման այս միջավայրում, այս երկու երկրները գլոբալ խնդիրներին սկսելու են նայել այլ տեսանկիւններից:
Հնարաւորութիւնները, արդիւնքները եւ շահը երկու կողմերի համար էլ աւելի մեծ է լինելու, քան նախկինում:
Երկու կողմերի միջեւ բանակցային սեղանին դրուած են պոտենցիալ անհամաձայնութեան բազմաթիւ խնդիրներ՝ էներգետիկ, սպառազինութիւնների վերահսկման, միջուկային անվտանգութեան խնդիրներ, ինչպէս նաեւ հակամարտութիւնները, որոնք ներառում են նաեւ ղարաբաղեան հակամարտութիւնը, ինչն ակնյայտ դարձաւ «Մեծ ութնեակ»ի հանդիպման ընթացքում Մինսկի խմբի համանախագահ երկրների յայտարարութեամբ: Նման պայմաններում փոխադարձ
առեւտրի հնարաւորութիւնները շատ աւելի մեծ են, եւ է՛լ աւելի մեծ է հաւանականութիւնը, որ առեւտուրը տեղի կ՛ունենայ ի հաշիւ մեզ: Մենք չենք կարող արհամարհել կամ պարզապէս կողքից դիտել այդ փոփոխութիւնները: Մենք պէտք է լինենք հետեւողական, զգօն եւ փորձենք կանխել այս երեւոյթների բացասական հետեւանքները Հայաստանի համար:
Երկրորդ՝ ռուս-վրացական պատերազմն անցեալ տարի փոխեց ազգերի ինքնորոշման եւ տարածքային ամբողջականութեան սկզբունքների միջեւ մինչ օրս ինչ-որ չափով պահպանուող հաւասարակշռութիւնը:
Արեւմուտքը ճանաչեց Կոսովոյի անկախութիւնը, չնայած Ռուսաստանի զգալի դիմադրութեանը: Թէեւ Ռուսաստանը սպառնում էր ի հակակշիռ Կոսովոյի անկախութեան ճանաչմանը նոյնն անել Աբխազիայի եւ Հարաւային Օսէթիայի դէպքում, նա չէր կարող դա հեշտութեամբ անել: Դա լուրջ քաղաքական խնդիրներ կ՛առաջացնէր: Բայց ռուս-վրացական պատերազմը փոխեց միջավայրը եւ դարձաւ անհրաժեշտ պատրուակ դա անելու համար: Ռուսաստանը հակադրուեց Կոսովոյի անկախութեանը, որը համարում էր միակողմանիօրէն պարտադրուած, նոյնն անելով Աբխազիայի եւ Հարաւային Օսէթիայի դէպքում: Այժմ, երբ այս, իրար հակադրուող, ճանաչումներն աւարտուեցին, կարծես համընդհանուր ներքին համաձայնութիւն կայ, որ ինքնորոշման ջանքերի ճանաչման այս շարքն աւարտուած է, եւ որ նոյն բանին ձգտող միւսների հանդէպ այլ վերաբերմունք է լինելու: Այս «քուոտաւորմանն» անհրաժեշտ է հակազդել:
Երրորդ՝ այս ամէնը տեղի է ունենում տարածաշրջանում, ինչպէս նաեւ ղարաբաղեան կարգաւորման գործընթացում, Թուրքիայի դերի բարձրացման համատեքստում: Ռուս-վրացական պատերազմի, բայց հիմնականում հայ-թուրքական խիստ հրապարակային դիւանագիտական ներգրաւուածութեան հետեւանքով, մենք կանգնած ենք լուրջ խնդրի առաջ, որից հնարաւոր էր խուսափել:
Ահա թէ ինչպիսի՛ն է ստեղծուած իրավիճակը: ԱՄՆը, Եւրոմիութիւնը, թերեւս նաեւ Ռուսաստանը, ինչպէս եւ Թուրքիան ու Հայաստանը, որոնց վարկը մասամբ կախուած է հայ-թուրքական այս գործընթացի յաջողութիւնից, գործընթացի հանդէպ համընդհանուր ուշադրութեան պայմաններում ակնկալում էին հայ-թուրքական սահմանի բացում: Բայց դա տեղի չունեցաւ: Աւելին, բոլորը հասկացան այն, ի՛նչ պիտի հասկանային հէնց սկզբից, որ Թուրքիան քայլ չի անի, քանի դեռ Ադրբեջանն իրեն բաւարարող լուծումներ չի ստացել Ղարաբաղի հարցում:
Այն, ինչը սկսուեց որպէս հայ-թուրքական երկկողմ գործընթաց, աւարտուեց ղարաբաղեան խնդրի լուծման վերածումով հայ-թուրքական յարաբերութիւններում առաջընթացի նախապայմանի: Մենք բոլորս լաւ հասկանում ենք, որ ստեղծուած իրավիճակում եւ առաջին հերթին Հայաստանի վրայ հսկայական միջազգային ճնշման պայմաններում ղարաբաղեան կարգաւորման արագացուած գործընթացը, որը միտուած է ոչ միայն հէնց ղարաբաղեան խնդիրը, այլ նաեւ հայ-թուրքական յարաբերութիւնները կարգաւորելուն, կարող է յատկապէս մեզ համար վատ որոշումների եւ զարգացումների բերել:
Չորրորդ՝ իրավիճակն աւելի է բարդանում այն հանգամանքով, որ Հայաստանն անցեալ Նոյեմբերին ստորագրեց «մայնդորֆեան» հռչակագիրը, որի պահանջներից մէկը մեր դէմ է աշխատելու: Այն է՝ հակամարտութիւնը պէտք է կարգաւորուի ոչ միայն միջազգային սկզբունքների, այլեւ միջազգային կազմակերպութիւնների կողմից ընդունուած որոշումների հիման վրայ: Սա լուրջ դիւանագիտական բացթողում էր: Այդ հռչակագրով մենք հեշտացրել ենք Ռուսաստանի եւ այլ երկրների գործը Ադրբեջանի հետ իրենց յարաբերութիւններում՝ նրանց հնարաւորութիւն տալով անել ադրբեջանանպաստ յայտարարութիւններ: Հայաստանը պէտք է ամէն ինչ անի այդ հռչակագրի գոյութիւնը, դրա կարեւորութիւնը հնարաւորինս չէզոքացնելու եւ որպէս գործօն՝ նուազեցնելու ուղղութեամբ:
Վերջապէս, հինգերորդը՝ ռազմական եւ քաղաքական հաւասարակշռութիւնը Ղարաբաղի եւ Ադրբեջանի միջեւ սկսում է փոխուել: Զինադադարը, որը պահպանուել է 15 տարի, պայմանաւորուած էր ոչ միայն կողմերի բարի կամքով եւ բանակցային գործընթացի առկայութեամբ, այլ հիմնականում այն հանգամանքով, որ կողմերի միջեւ գոյութիւն է ունեցել բուֆերային (չէզոք-Խմբ.) գօտի եւ ռազմական հաւասարակշռութիւն: Այսօր հաւասարակշռութեան այդ բաղադրիչը հարցականի տակ է: Բուֆերային գօտու հարցն արդէն Հայաստանի վրայ ճնշման առիթ է՝ տարածքները վերադարձնելու պահանջի տեսքով: Ադրբեջանը անթաքոյց հզօրացնում է իր ռազմական ներուժը: Որքան էլ մենք վստահ լինենք մեր բանակի հզօրութեան եւ մեր ուժերի վրայ, ադրբեջանական կողմը կարող է ռազմական գործողութիւններ սկսելու որոշում կայացնել՝ ելնելով իրենց ընկալումներից:
Այս բանաձեւի քաղաքական մասը, որ արտայայտւում է բանակցութիւնների միջոցով, նոյնպէս փոփոխւում է: Այսօրուայ բանակցային փաստաթուղթն արդէն հինգերորդն է վերջին 10 տարուան ընթացքում: Եթէ կողմերը կորցնեն հաւատը բանակցային գործընթացի հանդէպ, եւ դա զուգորդուի ռազմական հաւասարակշռութեան փոփոխութեան ընկալմամբ, ապա պատերազմի հնարաւորութիւնը էապէս կը մեծանայ:
Ես թուարկեցի մեզ համար խոցելի կողմ հանդիսացող հինգ խնդիրներ, որոնք, ես կարծում եմ, պէտք է լինեն մեր մոբիլիզացիայի ջանքերի հիմքը:
Մենք պէտք է փորձենք հակազդել այն իրավիճակին, որտեղ ԼՂՀն կարող է առեւտրի առարկայ դառնալ գերտերութիւնների միջեւ: Մենք պէտք է յստակեցնենք, որ մեզ համար անընդունելի է ինքնորոշման եւ անկախութեան համար քուոտաների սահմանումը: Մենք պէտք է թոյլ չտանք, որ Թուրքիան շահարկի հայ-թուրքական յարաբերութիւններում ստեղծուած փակուղային իրավիճակը՝ ուշադրութիւնը շեղելով առանց նախապայմանների սահմանը բացելու իր ստանձնած պարտաւորութիւններից, եւ մեղքը դնելով հայկական կողմի վրայ՝ Ղարաբաղի հարցում զիջումներ չանելու համար: Մենք պէտք է յստակօրէն պնդենք, որ Ղարաբաղի հարցը պէտք է լուծել միջազգային սկզբունքերի եւ ոչ թէ միջազգային կազմակերպութիւնների կողմից ընդունուած, պարտադիր ուժ չունեցող որոշումների հիման վրայ:
Վերջապէս, առ այսօր լինելով ղարաբաղեան մարտում յաղթող կողմը՝ մենք պէտք է յստակ շեշտենք, որ Լեռնային Ղարաբաղի խնդիրը չունի ռազմական լուծում, եւ կոչ անենք գնալ հարցի լուծման խաղաղ ճանապարհով, հիմնուելով պատմական ու իրաւական իրողութիւնների վրայ:
Այս նպատակները պէտք է լինեն մեր մոբիլիզացիայի ջանքերի հիմքում: æանքեր, որոնց գաղափարական առաջնորդողը պէտք է լինեն Լեռնային Ղարաբաղի ժողովրդի ապահովութիւնը, անվտանգութիւնը եւ արժանավայել ապագան:
Վերջին երկու տասնամեակի պատմութիւնը բերել է մեզ մի հանգրուանի, երբ մենք պէտք է պահանջենք, որ աշխարհը ճանաչի Ղարաբաղի ժողովրդի այս անքակտելի իրաւունքը: Ղարաբաղի ժողովուրդը քուէարկել է այդ իրաւունքի համար, պայքարել է դրա համար եւ ինստիտուցիոնալ շրջանակներ է ստեղծել այդ իրաւունքը վերահաստատելու համար: Խնդրի կայուն կարգաւորումը պէտք է հիմնուած լինի անցած 20 տարուայ իրողութիւնների վրայ, իրատեսօրէն միտուի ապագային, խաղաղութեա՛ն ապագային:
