ԳԷՒՈՐԳ Ս. ԽՈՒԴԻՆԵԱՆ*
«Վէմ»ի ղեկավար սկզբունքն է լինելու գիտական առարկայականութիւնն ու ճշմարտութիւնը, միայն ճշմարտութիւնը, ամբողջ ճշմարտութիւնը՝ համոզուած, որ անգամ ամենադառն ճշմարտութիւնը աւելի օգտակար է, քան ոսկեզօծ ու շաքարապատ սուտը»։
Սիմոն Վրացեան
70 տարի առաջ Ֆրանսիայի մայրաքաղաք Փարիզում ընդհատուեց «Վէմ» երկամսեայ հանդէս մշակոյթի եւ պատմութեան» գիտական պարբերականի հրատարակութիւնը։ Համեմատաբար կարճ ժամանակամիջոցում (1933-1939թթ.) «Վէմ»ը հասցրել էր լուրջ ներդրում ունենալ հայագիտութեան ասպարէզում, մանաւանդ՝ Հայոց պատմութեան ու մշակոյթի ուսումնասիրութեան գործում։
Նրա խմբագիր, Հայաստանի Առաջին Հանրապետութեան վերջին վարչապետ Սիմոն Վրացեանը հանդէսի շուրջն էր համախմբել Նիկողայոս Ադոնցին, Յակոբ Սիրունուն, Արտաշէս Աբեղեանին եւ այլ ճանաչուած հայագէտների։ Գիտնականների ներկայ սերնդի համար եւս «Վէմ»ը Հայոց պատմութեան ու մշակոյթի տարբեր հիմնահարցերի ուսումնասիրութեան անփոխարինելի աղբիւր է, քանզի նրա էջերում հրապարակուած մի շարք փաստաթղթերի ու նիւթերի բնագրերն այդպէս էլ չեն յայտնաբերուել։
«Վէմ» գիտական հանդէսը Մեծ Եղեռնից յետոյ ուծացման վտանգի առջեւ կանգնած Սփիւռքում իրականացնում էր ոչ միայն գիտաճանաչողական, այլեւ հայապահպան գործառոյթներ։ Օտարութեան մէջ «Վէմ»ը կարողացաւ վառ պահել Հայոց պատմութեան ու մշակոյթի խորապէս հայեցի ընկալումը։ 1930ականների հայ իրականութեան գաղափարաքաղաքական երկփեղկուածութեան պայմաններում, «Վէմ»ը ստանձնեց նաեւ հայ մտաւորականութեանը տարանջատող հատուածական ու դաւանական պատնէշները յաղթահարելու գործը։ Սիմոն Վրացեանն ինքը բազմիցս մատնանշում էր այն փաստը, որ «Վէմ»ը զուտ գաղափարական ձեռնարկ է, նրա թիկունքում անհատ կամ կազմակերպուած յենարաններ չկան եւ 1930ական թուականների տնտեսական ծանր պայմաններում յամառօէն փորձում էր միջոցներ գտնել՝ հանդէսի տպագրութիւնը շարունակելու համար։
1939 թուականին, նախապատերազմեան Փարիզում, մատենագիտական տուեալներով հրապարակուած «Վէմ»ի վերջին՝ 80 էջանոց 25րդ համարը վկայում է, որ Սիմոն Վրացեանը մինչեւ վերջ պայքարում էր հանդէսը պահպանելու համար եւ նա այդպէս էլ «Վէմ»ի տպագրութիւնը չի աւարտել, այլ սոսկ ընդհատել է անյաղթահարելի արգելքների պատճառով։
«Վէմ» հանդէսի տպագրութեան վերսկսումը Հայաստանի երրորդ Հանրապետութեան մայրաքաղաք Երեւանում, Հայաստանի ու Սփիւռքի գիտնական-հայագէտների ցանկութեան արտայայտութիւնն է, ինչը նպատակ ունի շարունակել Սիմոն Վրացեանի եւ հայագիտութեան ասպարէզում նրա համախոհների կիսատ մնացած գործը։ Աւելին, ներկայ համեմատաբար բարւօք ներազգային պայմաններում, «Վէմ»ը ձգտելու է Հայաստանի եւ Սփիւռքի հայագէտների ջանքերը միաւորող, լիարժէքօրէն համահայկական գիտական պարբերականի դերակատարութեանը։ Հայոց մտաւոր ներուժի տարանջատուածութեան յաղթահարումը թոյլ կը տայ իրականացնել Սիմոն Վրացեանի անկատար մնացած երազանքը եւ «Վէմ»ը դարձնել «…յառաջադէմ մտաւորականութեան կոալիսիոն, մի տեսակ խորհրդարան մտքի ու խօսքի…»։
«Վէմ» համահայկական հանդէսը վերսկսում է իր աշխատանքները 21րդ դարին բնորոշ սկզբունքօրէն նոր իրողութիւնների պայմաններում, որոնք նոր պահանջներ են ներկայացնում նաեւ՝ հայագիտութեանը։ Շնորհիւ տեղեկատուութեան արդի միջոցների, մեր օրերում քաղաքականութեան, տնտեսութեան, մշակոյթի, գիտութեան եւ այլ ոլորտները վերածուել են ազգերի մէկ-միասնական՝ համաշխարհային «մրցադաշտի», ուր սկիզբ է առել սուր եւ անզիջում պայքար սեփական արժէքների տարածման եւ նպատակների հիմնաւորման համար։ Այլեւս ոչ թէ նախկին կարգավիճակով-մտաւորականների, այլ ազգի մտաւոր ներուժը համախմբող ու ներկայացնող՝ մտածող ինտելեկտուալների նոր սերնդի ներկայացուցիչների միջեւ ընթացող այս մրցակցութիւնը ու նաեւ համագործակցութիւնը, առանձնապէս սուր կերպարանք է ձեռք բերել հումանիտար եւ հասարակական գիտութիւնների բնագաւառներում։
Նման պայմաններում հայագիտութիւնը՝ որպէս Հայաստանի ու հայ ժողովրդի մասին առանձին գիտութիւնների՝ պատմագիտութեան, լեզուաբանութեան, գրականագիտութեան, հնագիտութեան, Հայաստանի պատմական եւ արդի աշխարհագրութեան ու ժողովրդագրութեան, մշակութաբանութեան, արուեստաբանութեան եւ բազում այլ առարկաների հանրագումար, հայոց հոգեւոր եւ նիւթական արժէքների ճանաչողութեան իր հիմնական՝ աւանդական գործառոյթից զատ, ազգի ու պետութեան առջեւ ստանձնում է նաեւ որոշակի գիտական աշխարհայեացք մշակելու առաքելութիւն՝
– Նոր սերնդի ձեւաւորման համար անհրաժեշտ հայագիտական առարկաների դպրոցական ու բուհական (համալսարանական-Խմբ.) ուսուցման,
– Հայոց մշակութային ու գիտական ժառանգութեան պահպանման եւ ազգային հիմքի վրայ զարգացման,
– Այս ամէնը արտաքին աշխարհին մատուցելու եւ միեւնոյն ժամանակ նրանից բխող ագրէսիայի դրսեւորումներից պաշտպանելու բնագաւառներում։ Աւելի ամբողջական ինքնաճանաչողութեան միջոցով ազգի ինքնակատարելագործման, ինքնավերարտադրութեան եւ ինքնադրսեւորման առաջադրանքի լուծման որակապէս նոր մակարդակ ապահովելու հրամայականը ներկայումս մեր հարեւան երկրների, առաջին հերթին՝ Թուրքիայի ու Ադրբէյջանի կողմից Հայաստանին ու հայութեանը յայտարարուած «յիշողութեան պատերազմում» չպարտուելու գրաւականն է։
Մինչդեռ, այս նոր մարտահրաւէրներն ընկալելու փոխարէն, գիտնական-հայագէտների նոր սերունդը աննկատ կերպով ներքաշւում է հայկական մտաւոր-ինտելեկտուալ միջայվայրում հետեւողականօրէն ներդրուող՝ «ծառայել գիտութեա՞նը, թէ՞ ազգին» փակուղային եւ արհեստական երկընտրանքի մէջ։ Դրսից պարտադրուող «գիտականութեան» եւ կեղծ, գաւառամիտ «հայրենասիրութեան» դիմակայութեան արդիւնքում արհեստականօրէն ստեղծուող այս բանաձեւի հետ, նրա խորքում դժուար չէ նշմարել օտար գաղափարաքաղաքական ազդակների ակնյայտ բախումը։ Դրանց հաւասարապէս՝ «փայլփլուն», բայց վտանգաւոր ցուցանակները ամենեւին էլ չպէտք է մոլորեցնեն հայագէտների նոր սերնդին։
Ճշմարտութեան բացայայտման՝ գիտնականի առաքելութեանը հաւատարիմ մնալու անվիճելի անհրաժեշտութեան եւ ազգի առջեւ կանգնած նպատակներին ծառայելու ազգային ու քաղաքացիական պարտաւորութեան միջեւ անլուծելի հակասութիւններ փնտռելու նման փորձերը գիտութեան ճանաչողական ու կիրառական նշանակութիւնը անհարկի, իսկ ոմանց կողմից նաեւ՝ գիտակցուած կերպով միմեանց հակադրելու հետեւանք են։
Չպէտք է մոռանալ, որ հայագիտութիւնն այսօր էլ շարունակում է մնալ իւրաքանչիւրն իրեն բնորոշ ուսումնասիրութեան մէթոդներն ու նէօգիտութիւնների իւրայատուկ «փունջ»։ Իսկ գիտական ճշմարտութեան բացայայտման խնդիրն իրականում լուծւում է միայն ու միայն կոնկրետ հայագիտական առարկաների ուսումնասիրութեան միջոցով։ Ուստի հայագիտութիւնը կոչուած է ամփոփել, համադրել դրանց արդիւնքները եւ ոչ թէ փոխարինել այդ գիտութիւններին կամ էլ դառնալ նոր գիտութիւն՝ «քաղաքական հայագիտութիւն»։
Քաղաքականութիւնն ու գիտութիւնը՝ իբրեւ զուգահեռաբար ծաւալուող գործողութիւնների, գործընթացների եւ որոնումների յարաշարժ (դինամիկ) շարքեր, կարող են փոխադարձաբար օգտուել այդ ոլորտներից իւրաքանչիւրի նուաճումներից, արդիւնքներից ու ձեռքբերումներից, բայց չպէտք է փորձեն փոխարինել մէկը միւսին։
Ներկայ արագօրէն փոխուող աշխարհում այս խնդիրների համադրութեան ճշգրիտ բանաձեւը ճշմարտութեան ու արդարութեան անխզելի կապի եւ ներդաշնակ միասնութեան գաղափարն է, որը այսօր էլ խիստ արդիական է՝ որպէս գիտական հետազօտութիւններն ու դրանց կիրառական նշանակութիւնը միմեանց հակադրելու փորձերը յաղթահարելու մէթոդ։ Որպէս արդէն շուրջ 120 տարի նման գաղափարաքաղաքական ելակէտը որդեգրած ՀՅ Դաշնակցութեան աշխարհայեացքային մօտեցումներին հաւատարիմ գիտական հանդէս՝ «Վէմ»ը այսուհետեւ նոյնպէս հետեւելու է քաղաքականութեան ու գիտութեան գործառոյթները յստակօրէն տարանջատող՝ «Կեսարինը՝ Կեսարին, Աստծունը՝ Աստծուն» իմաստութեանը։
…
Ըստ այդմ՝ «Վէմ» համահայկական հանդէսն իր առջեւ նպատակ է դնում.
ա) Հայոց հաւաքական յիշողութեան մէջ ամրագրուած՝ Հայոց հայրենիքի ամբողջականութան եւ Հայոց պատմութեան ու մշակոյթի զարգացման շարունակականութեան ու անընդհատութեան աշխարհայեացքային զոյգ մեկնակէտերի հիման վրայ, նպաստել ազգի գիտական ինքնաճանաչողութեան որակապէս նոր մակարդակի ձեւաւորմանը եւ նրա գոյութեան հիմքերի՝ վէմերի հետագայ ամրապնդմանը,
բ) համակողմանիօրէն քննելով օտար հայագիտական դպրոցների տեսական հարցադրումները՝ մշակել եւ կիրառել Հայոց պատմութեան, գրականութեան եւ այլ
առարկաների գիտական ուսումնասիրութեան արդիւնքները՝ արտաքին աշխարհին
մատուցելու նոր մէթոդաբանութիւն ու ռազմավարութիւն,
գ) գիտական քննադատութեան ենթարկելով Հայաստանի ու հայ ժողովրդի մասին մարդկութեան հաւաքական յիշողութիւնը ջնջելու նպատակով մեր հարեւան մի շարք երկրներում մշակուած ու հետեւողականօրէն գործադրուող թշնամական ռազմավարութիւնները, ստեղծել դրանց դէմ պայքարի առաջադրանքների գիտատեսական բովանդակութիւնը ու գործնական աշխատակարգերը եւ դրանք մատուցել ազգին ու պետութեանը։
Յիշեալ նպատակների իրականացման համար, «Վէմ» հանդէսը աշխատակցութեան է հրաւիրում Հայաստանում ու Սփիւռքում գործող հայագէտ-գիտնականներին՝ հիմնուելով ներազգային լայն բազմակարծութեան սկզբունքի վրայ…
* Գէւորգ Ս. Խուդինեան պատմ. գիտ. դոկտոր է
