ԿԱՏԻԱ ՔՈՒՇԷՐԵԱՆ
Սփիւռքի նախարարութեան ստեղծումն աւելի քան ողջունելի է։ Այդ գաղափարը խնդութեամբ ընդունուեց Հայաստանում եւ մանաւանդ Սփիւռքում, այն քաջ գիտակցութեամբ, թէ աշխարհացրիւ հայութիւնը Հայաստանի անբաժանելի մասն է ու մասնակիցը, արժանի՝ ուշադրութեան եւ հոգածութեան։ Սփիւռքի նախարարութեան ստեղծումը յաւելեալ եռանդ պիտի հաղորդի Սփիւռքի կառոյցներին եւ, անտարակոյս, մեծապէս նպաստի Հայաստանի վերելքին։
Այս նախարարութիւնը, ենթադրում ենք, իր կառոյցով պէտք է լինի ամենաընդարձակն ու ամենաբարդը, ընդունակ՝ լուծելու բազում եւ բազմաբնոյթ հարցեր։ Այդ հարցերը կարօտ են մասնագիտական մօտեցման, քննարկման եւ ոչ շուտափոյթ որոշումների։ Սփիւռքը, ինչպէս իրաւացիօրէն նշւում է, այսօր այն չէ, ինչ որ էր սրանից քառորդ դար առաջ։ Այն բազմաշերտ է, եւ իւրաքանչիւր շերտ իր ներսում ունի ենթաշերտեր, որոնք մակերեսային մօտեցումով կարող են անտեսուել եւ նրանց անտեսումը կարող է սխալ եզրայանգումների առաջնորդել։
Այսօր հայրենադարձութեան մասին աւելի յաճախ է լսւում եւ առաջարկներ են արւում այս ուղղութեամբ։ Սփիւռքի նորաստեղծ նախարարութեան գործունէութեան մէկ շատ կարեւոր բաժինը պէտք է լինի հայրենադարձութեան կազմակերպումը, որ ինքնին բարդ եւ տարողունակ խնդիր է, որի նկատմամբ նրբանկատ մօտեցումն անհրաժեշտութիւն է։
Այս առնչութեամբ պէտք է անդրադարձ կատարել հայրենադարձութեան նախկին երկու փորձերին, որոնք հարուստ եւ արժէքաւոր տեղեկութիւններ կարող է տալ այսօրուան ղեկավարութեան։ Այդ թուականներին Հայաստան ներգաղթած բազմահազար հայեր այսօր գտնւում են աշխարհի տարբեր երկրներում։ Այդ երեւոյթի պատճառները մէկից աւելի են, սակայն պատճառների շարքում ուսանելի մէկ կարեւոր փաստ՝ հայրենադարձութիւնը կատարուեց սխալ ժամանակ եւ հայրենադարձների հանդէպ կիրառուեց սխալ մօտեցում։ Հայրենադարձները, որոնք Մեծ Եղեռնից փրկուածների սերունդ էին, հանդիպեցին անբարեացակամ վերաբերմունքի, աքսորուեցին Սիբիր, ենթարկուեցին խտրականութեան։ Ծաղրուծանակի ենթարկուեց նրանց հայրենասիրութիւնը, ծաղրի առարկայ դարձաւ արեւմտահայերէնը։ Հայրենադարձները եղան ու մնացին երկրորդ կարգի քաղաքացիներ եւ նուազ եղաւ նրանց մասնակցութիւնը երկրի հասարակական ու, մանաւանդ, քաղաքական կեանքում։
Այս բոլորը հարկ է նկատի ունենալ եւ համապատասխան նախապատրաստական աշխատանք տանել Հայաստանում եւ ներգաղթողների շրջանում։ Այլապէս, ներգաղթողները հոգեբանական դժուարութիւններ կարող են ունենալ, հիասթափութիւն ապրել, նոյնիսկ հեռանալ երկրից։ Այս դէպքում ոչ մի օգտակար բան պիտի ունենանք եւ կարող ենք հակառակ արդիւնքը ստանալ։ Եթէ նկատի ունենանք արցախցիների հանդէպ սխալ վերաբերմունքի առկայութիւնը, եթէ նկատի ունենանք մահմետականացած հայերի ստուար զանգուածի առկայութիւնը, ապա վերոնշեալ սխալների ուսումնասիրութիւնն ու սրբագրումը, կարծում ենք, կարող է օգտակար լինել։Այսօր պէտք է լսել եւ խօսելու առիթ տալ երէկուան հայրենադարձներին, որոնք լռութեամբ տարան իրենց տառապանքը, եւ որոնց շարքերը տակաւ նօսրանում են։ Վերջապէս մեր դէմ ծառացած խնդիրներին բանիմաց ու լայնախոհ մօտեցում ցուցաբերելու գործում մեր վստահելի գործակիցը կարող է դառնալ Հայոց պատմութեան եւ աշխարհագրութեան առաւել խորունկ իմացութիւնը եւ նրա տարածումը հայութեան ամենալայն շրջանում։ Մեր ուսումնական հաստատութիւնները մեծ դերակատարութիւն ունեն այս գործում, իսկ մամուլն ու հեռուստատեսութիւնը առիթից առիթ են անդրադառնում այս այնքա՛ն կենսական առարկաներին։