Հայաստան Տնտեսապէս Աւելի Առողջ Վիճակ Կրնայ Ունենալ Եթէ…
Հայաստանի տնտեսական իրավիճակի մասին զրուցեցինք տնտեսագէտ, իրաւաբան, ԱԺ ՀՅԴ պատգամաւոր Արծուիկ Մինասեանի հետ։
Արծուիկ Մինասեան ծնած է 1972ին, Հայաստանի Թալինի շրջանին մէջ։ Գերազանցութեամբ աւարտած է Երեւանի պետական համալսարանի տնտեսագիտութեան բաժանմունքի ասպիրանտուրան եւ արժանացած տնտեսագէտ-մաթեմաթիքոս տիտղոսին։ Մասնակցած է անցումային շրջանի տնտեսական վերափոխումներու հիմնախնդիրներուն նուիրուած դասընթացներու՝ Մոսկուայի, Ուա-շինկթընի եւ Նիւ Եորքի մէջ։ Աւարտած է նաեւ Երեւանի պետական համալսարանի իրաւաբանական բաժինը։ Երեւանի պետական համալսարանի տնտեսագիտութեան համալսարանի դասախօս է։ Ունի տնտեսագիտութեան թեկնածուի գիտական աստիճան, հեղինակ է 11 գիտական յօդուածներու։
2007ին, համամասնական ընտրակարգով ՀՅԴ կուսակցութեան կողմէ ընտրուած է Ազգային ժողովի պատգամաւոր։ Ամուսնացած է եւ ունի երեք երեխայ։
ՆԱՅԻՐԻ ՄԿՐՏԻՉԵԱՆ ՏԱՂԼԵԱՆ.- Համաշխարհային կառոյցները (համաշխարհային դրամատուն, արժոյթի միջազգային հիմնադրամ) դրական կը գնահատեն կառավարութեան տարած ճիգերը՝ Հայաստանը տնտեսական ճգնաժամէն դուրս հանելու համար: Ի՞նչ է ձեր կարծիքը այդ մասին։
ԱՐԾՈՒԻԿ ՄԻՆԱՍԵԱՆ.- Ճգնաժամից դուրս գալու պնդումների մասին հրապարակաւ յայտարարում են նաեւ Հայաստանի իշխանութիւնները, սակայն իրականութիւնը, դժբախտաբար, այդպէս չէ։ 2008ի աւարտին եւ 2009ի սկզբին, համաշխարհային ֆինանսատնտեսական ճգնաժամը ներխուժեց նաեւ Հայաստան, իսկ կառավարութեան միակ արձագանգը այն էր, որ չխօսենք ճգնաժամի մասին, որպէսզի այն բացասական ազդեցութիւն չունենայ։ Աւելի ուշ, կառավարութիւնը հասկացաւ, որ ճգնաժամը ոչ միայն հասել է Հայաստան, այլ այնքան խորը արմատներ է հաստատել մեր տնտեսութեան մէջ, որ զայն հասցնելու է մինչեւ իսկ փլուզման։ Այնուհետեւ, միջազգային կառոյցների հետ միասին, փորձեցին իրավիճակին որոշակի վերլուծութիւն եւ գնահատականներ տալ։ Ակնյայտ էր, որ թէ՛ 2009, եւ թէ՛ 2010 թուականների սկզբում, կառավարութիւնը նորից ճշմարտութիւնը հրապարակաւ չէր յայտարարում, որովհետեւ դրանով ակնյայտ էր դառնալու, որ իրենք ձախողել են ամբողջ բարեփոխումների ընթացքը, եւ Հայաստանի տնտեսութիւնը յայտնուելու էր ծանր վիճակի մէջ։ Սակայն պաշտօնական վիճակագրութիւնը հաստատեց Հայաստանի տնտեսական անկումը եւ փաստեց, որ այդ ձախողման պատասխանատուները միջազգային այն կառոյցներն են, ովքեր խորհուրդ էին տալիս Հայաստանի կառավարութեան շարժուելու այս կամ այն ուղղութեամբ: Ձախողման պատասխանատու էր նաեւ Հայաստանի կառավարութիւնը, որ այնքան զգօն չէր գտնուել, որ կարողանար մարտահրաւէրները ժամանակին ճիշդ գնահատէր եւ համարժէք քայլեր կատարէր։
Հակաճգնաժամային միջոցառումների անուան տակ՝ կառավարութիւնը փորձում էր մասնակի քայլեր ձեռնարկել, բայց դժբախտութիւնը նաեւ այն էր, որ նոյնիսկ այդ ժամանակ, երբ արդէն գիտակցում էին ճգնաժամի կործանարար ազդեցութիւնը, յայտարարեցին ճգնաժամային այնպիսի միջոցառումների մասին, որոնց զգալի մասը այնպէս էլ չիրականացուեց կամ իրականացման ժամանակ չտուեց ակնկալելի արդիւնք: Օրինակները բազմաթիւ են՝ սկսած նրանից, որ յստակ միջոցառումներ էր նախատեսւում՝ տնտեսութեան մէջ թափանցիկութեան մեծացման, հակամենաշնորհային յստակ գործողութիւններ, քաղաքականութեան յստակ ազդեցութիւնների գնահատում, մասնաւորապէս նշեմ՝ վարչապետի այն յայտարարութիւնը, որ համախառն ներքին արդիւնքում, մեր կարեւոր բացերից մէկը հասարակութեան կողմից սպառողական պահանջարկի նուազումն է, եւ որպէս քայլ, ասում էր, որ մենք պէտք է խրախուսենք դա, որպէսզի հասարակութիւնը համարժէք գնողունակութիւն ունենայ։
Դատելով այն գործողութիւններից, որ կառավարութիւնը ձեռնարկեց, ոչ միայն չբաւարարեց տնտեսութեան մէջ գնողունակ պահանջարկը, այլ՝ տնտեսութիւնը յայտնուեց աւելի ծանր վիճակի մէջ եւ մասնաւորապէս 2010 թուականին, տաս ամսուայ կտրուածքով՝ նոյնիսկ նուազագոյն աշխատավարձը երկրում այնքան ցած էր սպառողական նուազագոյն զամբիւղի մեծութիւնից, որ Հայաստանի շարքային քաղաքացին մատնուեց էլ աւելի աղքատութեան, իսկ տնտեսութեան մէջ ոչ միայն չբարելաւուեցին տնտեսութեան ճիւղերի համամասնութիւնները, այլեւ՝ աւելի խորացուեց ստուերի մակարդակը տնտեսութիւնում, եւ մենաշնորհների բարձրացած վարքագիծը ալ աւելի բացասական ազդեցութիւն թողեց մեր տնտեսութեան վրայ։
ՆԱՅԻՐԻ ՄԿՐՏԻՉԵԱՆ ՏԱՂԼԵԱՆ.- Մենք այսօր առաւել սպառող հասարակութիւն ենք, քան արտադրող, ի՞նչ պէտք է ընել այս ուղղութեամբ։
ԱՐԾՈՒԻԿ ՄԻՆԱՍԵԱՆ.- Ցաւօք, սա նոյնպէս այն հիմնարար հարցերից է, որ կառավարութիւնը միշտ փորձում էր կա՛մ լաւատեսական ձեւով ներկայացնել, կա՛մ ներկայացնել այն հատուածով, որ Հայաստանը այլընտրանք չունի եւ պէտք է հումքի վրայ հիմնուի իր արտահանումների քաղաքականութիւնը։ Իրականութիւնը, սակայն, այն է, որ միայն հումքի վրայ արտահանման զարգացման ռազմավարութիւնը անարդիւնաւէտ է եւ դա ապացուցել է շատ երկրների փորձը։ Դրա համար հարկաւոր է առնուազն մի քանի ռազմավարութիւնների՝ ե՛ւ ժամանակի, ե՛ւ նպատակային գործածում։
Միայն հումքի արտահանումը երկրից, նշանակում է անխնայ շահագործել ընդերքը եւ ապագայ սերունդներին ոչինչ չթողել։ Մինչդեռ, այլ երկրների տնտեսական զարգացման պատմութիւնը փաստում է, որ երբ հումքի արտահանման ռազմավարութիւն ես որդեգրում, առնուազն այն ռազմավարութեան մէջ՝ դու հումքի վերամշակման ամենավերջին աստիճանին՝ պէտք է ձգտես, որպէսզի քո արտահանումը լինի աւելի մեծ արժէք ներկայացնող եւ հոսքերը, որ գալիս են տնտեսութիւն, ուղղուեն նաեւ տնտեսութեան ա՛յդ ճիւղերի զարգացման։ Դա հնարաւորութիւն կը տայ նաեւ աշխատատեղերի նոր քաղաքականութիւն վարել եւ աստիճանաբար սպառող հասարակութիւնից տեղափոխուել նաեւ արտադրող եւ արարող հասարակութեան ձեւաւորման։ Մինչդեռ, մեր մօտ, հակառակը տեղի ունեցաւ. բաւական չէր, որ հումքը կիսամշակ վիճակում արտահանւում է բաւական աժան գներով, ինչը եւրոպական շուկայում մի քանի անգամ բազմապատկւում է, երբ թեթեւ վերամշակման է անցնում։
Հայաստանի տնտեսութեան մէջ մուտք եղող գումարները չեն ուղղւում տնտեսութեան այն ճիւղերի զարգացման, որոնք իրական տնտեսութեան մէջ կարող են ստեղծել նոր աշխատատեղեր, նոր արժէք եւ դրան համապատասխան արտադրութիւն, այլ՝ ուղղւում են գերազանցապէս ծառայութիւնների ոլորտ եւ ալ աւելի են աւելացնում սպառող հասարակութեան հոգեբանութիւնը ամրապնդելու գործողութիւնը։ Այսպիսի իրավիճակում՝ կառավարութեան արմատական քայլերից մէկը պէտք է լինէր՝ տնտեսութեան այնպիսի ճիւղային քաղաքականութեան յստակացում, որը կ՛ապահովէր Հայաստանի տնտեսութեան երկարաժամկէտ աճ, մինչդեռ կառավարութիւնը եւ կեդրոնական դրամատունը իրար հետ համատեղ իրականացնում են սրան հակառակ քաղաքականութիւն, անընդհատ իրականացնելով դրամի արժեւորման կամ պահպանման քաղաքականութիւն։
Դա է՛լ աւելի է վատացնում տնտեսութեան այն ճիւղերի զարգացման հնարաւորութիւնը, կամ ա՛լ աւելի է փոքրացնում այդ զարգացման հնարաւորութիւնը, որոնք որ պէտք է հիմնուէին նաեւ մրցունակ ապրանքների արտահանման վրայ։ Հետեւանքը եղաւ այն, որ արդիւնաբերութիւնը էականօրէն տուժեց Հայաստանում։ Խօսքը հումքի արդիւնաբերութեան մասին չէ, այլ արդիւնաբերութեան այլ ճիւղերի մասին. գիւղատնտեսութիւնը աւելի խորը անկում է արձանագրում. շինարարութիւնը, որ Հայաստանի տնտեսութեան մէջ առաջատար ճիւղերից մէկն էր մինչեւ 2008 թուականը, ներկայումս ոչ բաւարար ներդրումների պատճառով էականօրէն անկում է ապրել, զիջել է իր դիրքերը։ Միւս կողմից նաեւ այսպիսի իրավիճակը պարտադրում էր, որպէսզի հարկային եւ մաքսային մարմինները ա՛լ աւելի խիստ լինեն։ Հետեւանքը եղաւ այն, որ այսօր ներդրումային միջավայրը Հայաստանում շատ աւելի վատ է դարձել, եւ որպէս հետեւութիւն՝ Հայաստանի շատ արտադրողներ կամ ներդրողներ փորձում են իրենց գործարքները, արհեստները տեղափոխել այլ երկրներ։ Այսպիսի կառուցուածքով եւ այսպիսի քաղաքականութեամբ՝ Հայաստանի տնտեսութիւնը յայտնւում է կաթուածային վիճակում եւ դրա բուժումը այլեւս պահանջում է արմատական քայլեր։
ՆԱՅԻՐԻ ՄԿՐՏԻՉԵԱՆ ՏԱՂԼԵԱՆ.- Ձեր կարծիքով Հայաստանի 2011ի պիւտճէի նախագիծը պիտի նպաստէ՞ երկրի առջեւ ծառացած որոշ խնդիրներու լուծման։
ԱՐԾՈՒԻԿ ՄԻՆԱՍԵԱՆ.- 2011 թուականի պիւտճէի նախագիծը, 2010ի պիւտճէի հետ համեմատելով, թուային ցուցանիշով առաջընթաց է արձանագրում։ Մասնաւորապէս 63 միլիառ դրամ ծախսային մասում աճ կայ, սակայն իր կառուցուածքի եւ ուղղորդման մակարդակով ոչ մի նոր բան չի ասում, եւ սա չի կարող բարելաւել ստեղծուած իրավիճակը, չի կարող բարելաւել ոչ միայն իր մեղմ մօտեցումներով եւ ըստ էութեան արմատապէս ոչինչ չասող քաղաքականութեամբ, այլ նրանով, որ նորից գերազանցապէս պիւտճէթային մուտքերի բեռը դրւում է հարկման ա՛յն համակարգի վրայ, որը աւելի է խեղճացնում փոքր ու միջին պիզնեսը։ Սակայն, տնտեսութեան առողջացումը կարող էր առարկայական եւ առնուազն տեսանելի լինէր ծրագրերի մակարդակով, եթէ հարկային բարեփոխումների համակարգում, օրինակ, թիրախ դրուէր հարկերի համախառն ներքին արդիւնքի 25% յարաբերակցութեան հասնելը, ինչը միանշանակօրէն իրատեսական է մեր տնտեսական կառուցուածքում։
Երկրորդ՝ հարկային հիմքի վերանայումը հարկերի վերանայման համախմբման եւ ընկալելի հարկային համակարգ տանելու ճանապարհով, եւ վերջապէս, երրորդ ուղղութիւնը, փոքր ու միջին պիզնեսի հնարաւորինս թեթեւ հարկային բեռի ամրագրումը, սա հնարաւորութիւն կը տար, որ գոնէ տեսանելի լինէր 2011 թուականին իրականացուող սոցիալ-տնտեսական քաղաքականութեան դրական արդիւնքները։
Պատահական չէ, որ կառավարութեան այս վարքագիծը նաեւ ողջունւում է միջազգային կառոյցների կողմից։ Ես կարծում եմ, որ սա արտացոլումն է նրան, որ այսքան ժամանակ Հայաստանի կառավարութիւնը վարել է այնպիսի քաղաքականութիւն, որը հիմնուած է միջազգային կառոյցների խորհրդատուութեան վրայ եւ հաւասարաչափ Հայաստանի տնտեսական ձախողումների պատասխանատուն նաեւ իրենք են։
Բայց ես մեր կառավարութեանը մեղադրում եմ նրա մէջ, որ տեսնելով այս ամէնը, 2011 թուականին գոնէ չեն նախանշում այն հիմնական մարտահրաւէրները եւ դրանց ուղղութեամբ յստակ գործողութիւնները, որոնք որ կը բերեն Հայաստանի տնտեսութեան ապաքինման։ Աւելին՝ թէ՛ նախագահի նախընտրական ծրագրի, եւ թէ՛ կառավարութիւն կազմած քաղաքական մեծամասնութեան նախընտրական ծրագրային դրոյթները, խօսում են ամբողջովին այլ տնտեսական կառուցուածքի եւ այլ ցուցանիշների մասին, իսկ կառավարութիւնը այլեւս չի էլ թաքցնում, որ այդպիսի քաղաքականութիւն չի տանում ինքը եւ տնտեսութեան առողջացման համար դեռեւս չկայ վճռականութիւն կամ անհրաժեշտ տնտեսական մօտեցումներ։
ՆԱՅԻՐԻ ՄԿՐՏԻՉԵԱՆ ՏԱՂԼԵԱՆ.- Ընդունուեցաւ նուազագոյն աշխատավարձի մասին օրէնքի նախագիծը, որ կը սահմանէ 32,500 դրամ ($100էն նուազ), այս նախագիծին դէմ քուէարկեց Դաշնակցութիւնը. որո՞նք են ձեր փաստարկները այս խնդրի շուրջ։
ԱՐԾՈՒԻԿ ՄԻՆԱՍԵԱՆ.- Այո, ՀՅԴն դէմ քուէարկեց 32,500 դրամ նուազագոյն աշխատավարձին։ Մեր փաստարկները հետեւեալն էին. 2500 դրամի բարձրացումը, որ կապուած էր 2010 թուականի Մարտին կազի գնի բարձրացման բացասական հետեւանքները նուազեցնելու հետ, ոչ միայն չի փոխհատուցում այդ բարձրացման բացասական հետեւանքները, այլ նաեւ շղթայական հակադարձութեամբ սկսուած գնաճը, այսօր բերել է կենսաապահովման նուազագոյն պիւտճէի այնպիսի մեծութեան, մօտ 43500 դրամ Հոկտեմբեր ամսուայ դրութեամբ, որը որեւէ ձեւով համահունչ չէ 32500 դրամ մեծութեան, եւ մենք մտադիր ենք, յառաջիկայ օրերին, շրջանառութեան մէջ դնել նուազագոյն աշխատավարձի վերաբերեալ մի օրինագիծ, որը բանաձեւ է առաջարկել՝ ինչպէ՞ս սահմանել նուազագոյն աշխատավարձը։ Մենք առաջարկելու ենք, որ այն սահմանուի իւրաքանչիւր տարուայ պետական պիւտճէում, այն չլինի աւելի փոքր քան նախորդ նուազագոյն աշխատավարձը՝ վերահաշուարկուած այդ ժամանակահատուածում գնաճի մեծութիւնից։ Այն չլինի պակաս նախորդ եռամսեակում դիտարկուած կենսաապահովման նուազագոյն պիւտճէի, կամ՝ սպառողական զամբիւղի մեծութիւնից, եւ այնուամենայնիւ, այն չլինի պակաս երկրում միջին աշխատավարձի յիսուն տոկոսից, սա նաեւ էական եւ արմատական քայլ է, եկամուտների անհամաչափութիւնը մեղմացնելու ուղղութեամբ եւ համահունչ է թէ՛ Հայաստանի Հանրապետութեան սահմանադրութեան 32 յօդուածով նախատեսուած պահանջի կատարմանը, որ նուազագոյն աշխատավարձ պէտք է սահմանուի օրէնքով ու լինի արդարացի, եւ թէ՛ նաեւ վերանայուած եւրոպական սոցիալական հռչակագրի պահանջներին, որին Հայաստանը միացել էր, եւ գործողութեան մէջ է դրուել 2004 թուականից։
Այս ամէնով հանդերձ՝ մենք նաեւ մատնանշում ենք այն աղբիւրը, որը կարող է պետական պիւտճէում այդ ծախսը ապահովի դա ընդերքի շահագործումն է։ Առաջարկում ենք ներկայում գործող հարկային համակարգը ընդերքի օգտագործման ոլորտում, փոխարինել կապալավարձային հարկային համակարգի ծրագրով, որի 2011 թուականի արդիւնքով, մենք կարող ենք ակնկալել պետական պիւտճէի յաւելեալ մուտք՝ 70 միլիառ դրամի չափով, ինչը լիուլի բաւարար է թէ՛ նուազագոյն աշխատավարձի եւ թէ՛ միջին աշխատավարձի յիսուն տոկոսը ապահովելու համար, այնպէս նաեւ կարելի է ապահովել հասարակական մի շարք այլ ծրագրերի նպաստները, ինչպէս կենսաթոշակների եւ մայրական խնամքի համար տրուող լիարժէք վճարումները։
ՆԱՅԻՐԻ ՄԿՐՏԻՉԵԱՆ ՏԱՂԼԵԱՆ.- Հայաստան տնտեսապէս աւելի առողջ վիճակ կրնայ ունենալ եթէ՞…
ԱՐԾՈՒԻԿ ՄԻՆԱՍԵԱՆ.- Հայաստան կարող է տնտեսապէս աւելի առողջ եւ լաւ վիճակում լինել, եթէ իսկապէս իշխանութիւնում լինեն այնպիսի ուժեր, որոնք տնտեսութիւնը դիտարկում են ոչ թէ նպատակ, այլ միջոց՝ ազգաբնակչութեան բարեկեցութիւնը բարձրացնելու, երկրի մրցունակութիւնը միջազգային մակարդակով առաջ տանելու եւ տարածաշրջանում տնտեսական ռեսուրսների աւելի արդիւնաւէտ օգտագործումը ապահովելու համար համակարգ ստեղծելու դէպքում։ Սա կարող է իրականացուել, եթէ արմատական վերանայում իրականացուի սոցիալ-տնտեսական քաղաքականութեան մէջ։ Այդպիսի արմատական վերանայումը պահանջում է առաջին հերթին ճշգրիտ հաշուառում Հայաստանի տնտեսական ռեսուրսների՝ սկսած աշխատուժից, աւարտած հումքային պաշարներով, երկրորդ՝ տարածքային համաչափ եւ մասնագիտացուած զարգացումը դիտել որպէս միջանկեալ մի նպատակ, որ տնտեսութիւնը պէտք է վերելք ապրի, երրորդ կարեւոր ուղղութիւնը՝ սոցիալ տնտեսական քաղաքականութեան արմատական վերանայման հարցում՝ ցանկացած տնտեսական առաջընթաց կամ աճ պէտք է կապուի ազգաբնակչութեան կենսամակարդակի բարձրացման հետ եւ նաեւ հասարակութիւնում առողջ բարոյահոգեբանական միջավայր ձեւաւորելու հետ, սրանք պէտք է լինեն այն հիմնական կէտերը, որոնց հիման վրայ պէտք է գնահատուի նաեւ վարուող սոցիալ տնտեսական քաղաքականութեան արդիւնաւէտութիւնը, եւ վերջապէս, չորրորդ կարեւոր ուղղութիւնը՝ հասարակութեան եկամուտների համաչափ բաշխումը եւ մրցակցային տնտեսական կարգերի հաստատումը պէտք է վեր դասուեն ցանկացած գնով մենաշնորհային արտօնութիւններ շնորհելու կամ տրամադրելու այսօրուայ գործող համակարգից։
