ՅԱՐՈՒԹ ՍԱՍՈՒՆԵԱՆ
Շուրջ չորս տարի տեւած անախորժ դատական պայքարներէ ետք, Միացեալ Նահանգներու դաշնակցային դատաւորը անցեալ ամիս որոշում կայացուց «Գաֆէսճեան ընտանիք» հիմնադրամին եւ Ամերիկայի հայկական համագումարին ներկայացուցած շարք մը դատական հակընդդէմ հայցերուն գծով: Սոյն վէճը կը վերաբերի ստեղծմանը Հայոց Ցեղասպանութեան թանգարանին եւ յուշահամալիրին (AGM&M), որ կը գտնուի Սպիտակ տունէն երկու թաղամաս հեռաւորութեան վրայ:
Դատաւոր Քոլին Քոլըր-Քաթըլի կատարեց այնպիսի բան մը, որ երբե՛ք չէր կատարուած որեւէ դատարանի կողմէ, երբ իր 190 էջնոց վճիռը սկսաւ Ատոլֆ Հիթլըրի սահմռկեցուցիչ խօսքերով. «Ի վերջոյ, այսօր ո՞վ կը խօսի հայերու բնաջնջման մասին»: Ան շարունակեց՝ բացատրելով, թէ Հիթլըր վկայակոչած էր Առաջին Համաշխարհային պատերազմի տարիներուն Օսմանեան թրքական կառավարութեան մեծ մասամբ յաջողած ջանքերը՝ ուղղուած իր պատմական հայրենիքին մէջ ապրող հայ ժողովուրդի բնաջնջման, որ այժմ յայտնի է իբրեւ Հայոց Ցեղասպանութիւն: Այնուհետեւ դատաւորը աւելցուց. «Հայոց Ցեղասպանութիւնը լայնօրէն ճանչցուած է իբրեւ 20րդ դարու առաջին ցեղասպանութիւն: Առաջին Համաշխարհային պատերազմի նախօրէին, Օսմանեան կայսրութեան մէջ ապրող շուրջ 2.1 միլիոն հայերէն մօտաւորապէս 1.5 միլիոնը սպաննուեցաւ, իսկ հարիւր հազարաւոր հայեր տեղահան եղան: Այդ ժամանակահատուածին, հայ ժողովուրդը ենթարկուեցաւ տեղահանութեան, ունեցուածքի բռնագրաւման, բռնի դաւանափոխութեան, առեւանգումի, տանջանքներու, կոտորածներու եւ սովի»:
Հայկական համագումարը եւ «AGM&M»ը վերոնշեալ դատական հայցով կը պնդէին, թէ Ճերալտ Գաֆէսճեան եւ «Գաֆէսճեան ընտանիք» հիմնադրամի փոխնախագահ Ճոն Ուոթըրզ խախտած են «AGM&M»ի եւ համագումարին հանդէպ իրենց ստանձնած պարտականութիւնները, եւ թէ Ճ. Գաֆէսճեան խախտած էր համագումարին հետ բարեխիղճ եւ արդար գործարքի իր պարտականութիւնը, իսկ Գաֆէսճեանն ու Ուոթըրզ ապօրինաբար տիրացած էին համագումարին առեւտրային գաղտնիքներուն: Դատաւորը այս բոլոր մեղադրանքները անհիմն համարեց:
Ի պատասխան «Գաֆէսճեան ընտանիք» հիմնադրամի մեղադրանքներուն, դատարանը վճռեց, որ «ո՛չ Համագումարը եւ ոչ ալ «AGM&M»ը խախտած են դրամաշնորհի եւ փոխանցման համաձայնագիրները կամ բարեխիղճ ու արդար գործարքի համապատասխան պայմանագրային իրենց պարտականութիւնները»: Դատարանը նաեւ որոշում կայացուց, թէ «անարդար հարստացման» վերաբերեալ հայցը, «արգիլուած է առկայ գրաւոր համաձայնագիրներով»:
Մինչեւ դատավճիռ կայացնելը, դատաւոր Քոլըր-Քաթըլի ջանադրաբար վերականգնեց կողմերուն միջեւ առկայ խճճուած եւ յաճախ թշնամական յարաբերութիւնները, թէեւ անոնք երկար տարիներ միասին աշխատած էին Հայկական համագումարին, «AGM&M»ի խորհուրդներուն եւ ծրագիրներու յանձնախումբերու մէջ: Համագումարի որոշ ղեկավարներ, դատարանին մէջ ցուցմունքներ տալու ընթացքին չկրցան հիմնական մանրամասնութիւններ յիշել հանդիպումներուն եւ միջոցառումներուն վերաբերեալ՝ ա՛լ աւելի բարդացնելով դատաւորին գործը. վերջինս կասկածեցաւ, որ անոնց «յիշողութեան բացակայութիւնը աւելի շատ կը բխի յարմարաւէտութենէ, քան՝ իմացութենէ»: Դատաւորը կռահեց, թէ Համագումարի ղեկավարներ Հրայր Յովնանեանի, Վան Գրիգորեանի եւ Փիթըր Ոսպիքեանի «յիշողութեան բացակայութիւնը այլ բան չէ, եթէ ոչ փորձ՝ (գիտակից կամ անգիտակից) նուազեցնելու համար իրենց ներգրաւուածութիւնը այնպիսի համաձայնագիրի մը մէջ, որ վատ համարուեցաւ համագումարին համար»: Այնուհետեւ դատաւորը յայտարարեց, թէ թանգարանի յանձնախումբի ժողովներու որոշ արձանագրութիւններ կա՛մ կը բացակայէին, կամ ալ, առնուազն մէկ անգամ, փոփոխութեան ենթարկուած են համագումարի պաշտօնեային կողմէ:
Դատաւորը հետամուտ եղաւ 2000ին նշեալ վէճի ծագումին, երբ համագումարը 7.25 միլիոն տոլար վճարած էր՝ Ուաշինկթընի մէջ գտնուող դրամատան շէնքը գնելու, իբրեւ հնարաւոր վայր՝ Հայոց Ցեղասպանութեան թանգարանին համար: Այդ գումարը՝ հաւասար չափով՝ համագումարին նուիրած էին Անոյշ Մաթեւոսեանը եւ «Գաֆէսճեան ընտանիք» հիմնադրամը: «Գաֆէսճեան ընտանիք» հիմնադրամը նաեւ համագումարին 500 հազար տոլարի վարկ տրամադրած էր: Գաֆէսճեանը յետագային լրացուցիչ 12 միլիոն տոլար եւս վճարած էր՝ դրամատան շէնքին յարակից եւս չորս շինութիւններ ձեռքբերելու եւ զանոնք համագումարին նուիրելու համար, որպէսզի վերջինս ընդարձակէ թանգարանին յատկացուած տարածքը: Այս ներդրումը կատարելով՝ Գաֆէսճեան 2003 թուականի Նոյեմբեր 1ին ստորագրուած դրամաշնորհի համաձայնագիրի պայմաններուն մէջ ընդգրկած էր «վերադարձման մասին» դրոյթը, որով պայման դրուած էր՝ «Գաֆէսճեան ընտանիք» հիմնադրամին վերադարձնել դրամաշնորհին միջոցները կամ նուիրաբերուած սեփականութիւնը, եթէ մինչեւ 2010ի Դեկտեմբեր 31, համագումարը չյաջողի աւարտել թանգարանին ստեղծումը:
Ի սկզբանէ կ՛ակնկալուէր թանգարանին բացումը կատարել 2002ի Ապրիլին: Նկատի ունենալով, որ յանձնաժողովի անդամները սկսած էին վիճելու նախագիծի ծաւալին եւ այլ հարցերու շուրջ, բացման թուականը շարունակ կը յետաձգուէր: Գրեթէ 10 տարի անց, տակաւին թանգարանին մօտալուտ բացումը չ՛ակնկալուիր: Մինչ համագումարի խորհուրդի նախագահ Յովնանեանը կը նախընտրէր, որ թանգարանի պիւտճէն սահմանափակուի 15 միլիոն տոլարով, Գաֆէսճեան կ՛առաջարկէր աւելի յաւակնոտ նախագիծ մը, որուն արժէքը բազում անգամ կը գերազանցէր այդ գումարը: Գաֆէսճեան նաեւ մտահոգուած էր այն բանով, որ վիճայարոյց Հայ-թրքական հաշտեցման յանձնաժողովը, որուն մեծապէս կ՛աջակցէին Յովնանեանն ու Գիրգորեանը, պիտի հիասթափեցնէ թանգարանի հնարաւոր նուիրատուները:
Գաֆէսճեանի եւ Յովնանեանի «մրցակցող տեսլականներուն» միջեւ համաձայնութիւն ապահովելու քանի մը անյաջող փորձերէ ետք, Գաֆէսճեան յանգեցաւ այն եզրակացութեան, որ իրենց տարաձայնութիւնները անհաշտելի են: Ան թողեց թանգարանի խորհուրդը եւ պահանջեց, որ ըստ նախօրօք ստորագրուած «վերադարձման համաձայնագիր»ին՝ սեփականութիւնը վերադարձուի «Գաֆէսճեան ընտանիք» հիմնադրամին: Յովնանեան զայրացած՝ Ուոթըրզի ըսաւ. «Ես ամէն ջանք պիտի թափեմ, որ կործանեմ զայն (Գաֆէսճեանը) եւ անոր հիմնադրամը»: 2006ի Սեպտեմբեր 13ին, Գաֆէսճեանը, իբրեւ «AGM&M»ի նախագահ՝ տուաւ իր հրաժարականը:
Հետագային, երկու կողմերը առանձին եւ հակընդդէմ դատական հայցեր ներկայացուցին՝ շարք մը պահանջներու շուրջ: Այս երկար դատավարութեան ամենակարեւոր արդիւնքը դատաւոր Քոլըր-Քաթըլիի որոշումն էր, ըստ որուն, դրամաշնորհի համաձայնագիրին մէջ նշուած վերադարձման դրոյթը «վաւերական է եւ գործադրման ենթակայ», իսկ ատիկա կը նշանակէ, որ «Գաֆէսճեան ընտանիք» հիմնադրամը իրաւունք ունի վերստանալու նախապէս Ամերիկայի հայկական համագումարին իր նուիրաբերած ունեցուածքը: Աւելին, դատարանը որոշեց, որ «Գաֆէսճեան ընտանիք» հիմնադրամը կը վերապահէ «AGM&M» խորհուրդի չորս հոգաբարձուներէն մէկ աթոռի իրաւունք:
Բացի ատկէ, դատաւորը նկատեց, թէ հակառակ անոր, որ համագումարը խախտած է «Գաֆէսճեան ընտանիք» հիմնադրամին նկատմամբ իր ունեցած պայմանագրային պարտաւորութիւնները՝ չվճարելով 2000ի Մարտին 500 հազար տոլարի խոստումնագիրը, «Գաֆէսճեան ընտանիք» հիմնադրամը չի կրնար այլեւս ետ ստանալ այդ գումարը, որովհետեւ օրէնքով նախատեսուած դատ բանալու ժամկէտը անցած է:
Այնուհետեւ, դատաւորը կայացուց որոշում մը, ըստ որուն, «AGM&M»ը պարտաւոր է փոխհատուցել այն իրաւաբանական ծախսերը, զորս Գաֆէսճեանն ու Ուոթըրզը կատարած են՝ համագումարին կամ «AGM&M»ի կողմէ իրենց դէմ բացուած դատերուն ընթացքին պաշտպանուելու համար. դատարանը այս ամսուան վերջաւորութեան, պէտք է որոշէ դատական ծախսերու փոխհատուցման գումարը, որ, ըստ Գաֆէսճեանի եւ Ուոթըրզի՝ կը կազմէ 3 միլիոն տոլար:
Դաշնակցային դատաւոր Քոլըր-Քաթըլի, իր համապարփակ եզրակացութեան մէջ երկու կողմերուն կոչ ըրաւ, որ ջանան բարեկամաբար լուծել իրենց մնացեալ վէճերը: Ան անկեղծ ցանկութիւն յայտնեց, որ «երկար տարիներու իրաւական պայքարէն ետք, կողմերը մէկդի դնեն իրենց տարաձայնութիւնները եւ իրագործեն Հայոց Ցեղասպանութեան թանգարանի ու յուշահամալիրի ստեղծման՝ գովասանքի արժանի նպատակը»:
Ակնյայտ է, որ հետագայի դատական գործընթացները պիտի ըլլան միայն ժամանակի եւ դրամի աւելորդ վատնում: Եթէ երկու կողմերը ի վիճակի չեն շտապ համաձայնութեան գալու, ապա Ամերիկայի հայկական հսկայ կազմակերպութիւններու ղեկավարներ եւ այլ բարերարներ պէտք է ընդառաջեն եւ ցոյց տան իրենց պատրաստակամութիւնը համախմբուելու, անհրաժեշտ ծրագիրներ իրականացնելու եւ միջոցներ հայթայթելու՝ Միացեալ Նահանգներու մայրաքաղաքին մէջ այս կարեւորագոյն ծրագիրը կեանքի կոչելու համար:
Թանգարանի բուն գաղափարը, որ առաջին անգամ ծագեցաւ 12 տարի առաջ, կրնայ օգուտ ստանալ Ամերիկայի հայկական համայնքի տարբեր հատուածներու յաւելեալ ներդրումներէն: Բացի Հայոց Ցեղասպանութեան իրողութիւնը վաւերացնող ցուցանմոյշներ եւ նիւթեր պարունակելէ, թանգարանը կրնայ նաեւ գիտնականներու եւ միջազգային իրաւաբաններու համար ուսումնասիրութիւններու կեդրոն դառնալ, պետական եւ միջազգային դատարաններու միջոցով Թուրքիայէն հայկական օրինական պահանջները հետապնդելու համար: Թանգարանը կրնայ նաեւ արժեւորել ոչ միայն հայ ժողովուրդի գոյատեւումը, այլեւ՝ վերածնունդը, եւ հայերուն բերած պատկառելի աւանդը Ամերիկային եւ համաշխարհային հանրութեան:
ՅԱՐՈՒԹ ՍԱՍՈԻՆԵԱՆ
«Քալիֆորնիա Քուրիըր» թերթի հրատարակիչ եւ խմբագիր
Թարգմ.՝ Ռ. Աւագեանի
