Ճեմալ Փաշայի Թոռը Ըսաւ Ցեղասպանութիւն, Իսկ Մորկընթաուի Ծոռը՝ Ոչ

ՅԱՐՈՒԹ ՍԱՍՈՒՆԵԱՆ

Անցեալ Հինգշաբթի երեկոյեան, հարիւրաւոր հայեր հաւաքուած էին Քալիֆորնիոյ համալսարանի Լոս Անճելըսի մասնաճիւղը (UCLA), լարուածութեամբ լսելու համար Հասան Ճեմալը՝ հայ ժողովուրդի երեք գլխաւոր դահիճներէն մէկուն՝ Ճեմալ փաշայի թոռը: «Տէր Զօրէն մինչեւ Ծիծեռնակաբերդ. Զրոյց Հասան Ճեմալի Հետ» խորագիրը կրող սոյն բացառիկ եւ վիճայարոյց միջոցառումը կազմակերպած էր Հայկական բարեգործական ընդհանուր միութեան (ՀԲԸՄ) Ասպետներուն կողմէ:

Հասկնալիօրէն մթնոլորտը խիստ լարուած էր: Ընդարձակ սրահը լրիւ լեցուն էր, եւ ազատ տեղեր չըլլալու պատճառով, շատեր ստիպուեցան հեռանալ: Սրահին մէջ զինուած ոստիկաններու եւ պահակներու առկայութիւնը թէ՛ հանգստացնող էր եւ թէ մտահոգիչ: Ճեմալ հաստատեց, թէ զինք նախազգուշացուցած էին Լոս Անճելըս կատարելիք այցելութեան առթիւ, սակայն բարեբախտաբար, ամէն ինչ ընթացաւ հանդարտ մթնոլորտի մէջ: Այդ երեկոյեան ամենացնցողն այն չէր, թէ ի՞նչ ըսաւ Ճեմալ, այլ այն, թէ ի՞նչ չըսաւ միւս բանախօսը՝ դոկտ. Փամելա Սթայնըր՝ դեսպան Հենրի Մորկընթաուի ծոռը:

ՀԲԸՄի Ասպետներու նախագահ Գուրգէն Պերքսանլար, իր ողջոյնի խօսքին մէջ բոլորը հրաւիրեց «անկաշկանդ զրոյցի»: Ընդունելով հանդերձ, որ որոշ հայեր մեծ կասկածանքով կը վերաբերին Ցեղասպանութիւնը ճանչցած թուրքերուն նկատմամբ՝ ան կը հաւատար, որ «յառաջադէմ» թուրքերը, որոնք «հրապարակաւ կը խօսին 1915 թուականի իրադարձութիւններուն մասին…, ըստ երեւոյթին, ներկայիս կը գտնուին թրքական կառավարութեան հսկողութենէն եւ հասանելիութենէն դուրս»: Այնուհետեւ Պերքսանլարը ներկայացուց գլխաւոր բանախօս Հասան Ճեմալը եւ բանավէճի երկու մասնակիցները՝ դոկտ. Փամելա Սթայնըր ու փրոֆ. Ռիչըրտ Յովհաննէսեան:

«Միլլիյէթ» օրաթերթի սիւնակագիր Ճեմալը անմիջապէս շահեցաւ թերահաւատ լսարանին վստահութիւնը, երբ իր ողջոյնի խօսքը յղեց հայերէնով՝ «Բարեւ յարգելի բարեկամներ», եւ ըսաւ. «Ես եկած եմ այստեղ իմ սիրտն ու միտքը ձեր առջեւ բանալու… Ես գիտեմ ձեր ցաւը, Ցեղասպանութեան ձեր վիշտը, Մեծ Եղեռնի ձեր վիշտը»: Անտեսելով Թուրքիոյ Քրէական օրէնսգիրքի 301րդ յօդուածը, որ կ՛արգիլէ Հայոց Ցեղասպանութիւն եզրը օգտագործել՝ ան իր ելոյթին ընթացքին քանի մը անգամ խիզախօրէն կրկնեց այդ խօսքերը: Ան միաժամանակ դատապարտեց Հայոց Ցեղասպանութեան վերաբերեալ Թուրքիոյ կառավարութեան ժխտողական քաղաքականութիւնը՝ զայն անուանելով «մեղսակցութիւն ոճրագործութեան մէջ»:

Ճեմալը պատմեց 2008 թուականին, Հայոց Ցեղասպանութեան յուշահամալիր կատարած իր շատ յուզիչ այցելութեան մասին, երբ ան մեխակներ դրած էր իր մտերիմ ընկերոջ՝ լրագրող Հրանդ Տինքի յիշատակին, զոր թուրք ծայրայեղականները սպաննեցին Պոլսոյ մէջ: Երեւան կատարած այցելութեան ժամանակ, ան ցնցիչ հանդիպում մը ունեցած էր Արմէն Գէորգեանին հետ՝ այն վրիժառուին թոռան, որ 1922 թուականին սպաննած էր իր մեծ հայրը՝ Ճեմալ փաշան:

Ճեմալ ներկայացուց Թուրքիոյ մէջ վերջին երեք տասնամեակներուն ընթացքին Հայոց Ցեղասպանութեան ճանաչման ուղղութեամբ ձեռք բերուած յառաջընթացը՝ սկսած համատարած ժխտողականութենէն մինչեւ ներողութեան քարոզարշաւը, հայկական եկեղեցիներու վերանորոգումն ու այդ թեմայով գիտական համաժողովներու կազմակերպումը: Ան հայերէն խնդրեց այցելել Թուրքիա՝ մասնակցելու համար «յիշողութեան վերականգնման» գործին: Ճեմալ զանոնք յորդորեց երբե՛ք չմոռնալ անցեալը, առանց անոր գերին դառնալու:

Մինչ Ճեմալ իր անկեղծ ելոյթով լաւ տպաւորութիւն թողեց լսարանին վրայ, դոկտ. Սթայնըր հիասթափեցուց ներկաները՝ անդրդուելիօրէն եւ միտումնաւոր կերպով մերժելով օգտագործել «ցեղասպանութիւն» բառը: Ատոր փոխարէն, ան կիրառեց թրքական ժխտողական եզրաբանութեան բնորոշ այնպիսի բառեր, ինչպիսին են՝ «ողբերգութիւն», «տառապանք» եւ «1915 թուականի իրադարձութիւններ»: Իբրեւ Միջհամայնքային վստահութեան կերտման ծրագիրի տնօրէն, ան խօսեցաւ «հայերու եւ թուրքերու միջեւ վստահութեան կերտման հնարաւոր քայլերուն» մասին: Ան ապշեցուց լսարանը՝ խնդրելով, որ հայերը ընդունին, թէ «թուրք ժողովուրդը (որ) սարսափելիօրէն տուժած է Առաջին Համաշխարհային պատերազմի օրերուն… կարիք ունի եւ արժանի է այդ ճանաչման»: Չբաւարարուելով այս վրդովեցուցիչ խնդրանքով՝ ան շարունակեց յորդորելով հայերը «մտածել թրքական տառապանքներու ճանաչման մասին, նախքան իրենց տառապանքներուն համար ճանաչում ստանալը»:

Հարց ու պատասխանի ժամանակ, երբ ես մատնանշեցի այն զաւեշտալի հակասութիւնը, թէ Ճեմալ փաշայի թոռը ազատօրէն կ՛օգտագործէ «Հայոց Ցեղասպանութիւն» եզրը, մինչդեռ դեսպան Մորկընթաուի ծոռը՝ ոչ, դոկտ. Սթայնըրի պատասխանը անյարմար ու անբաւարար էր: Ան ինքզինք արդարացուց ըսելով, որ «միջնորդի» դեր կը կատարէ՝ «հաշտեցումի» ձգտելով հայերուն եւ թուրքերուն միջեւ:

Բանավէճի վերջին մասնակիցը՝ փրոֆ. Ռ. Յովհաննէսեան, խիստ ձայնով, քաղաքավար, սակայն միեւնոյն ժամանակ ծանրակշիռ պատասխան տուաւ նախորդ բանախօսներուն: Ան Հասան Ճեմալին ըսաւ, որ հայկական մեծ լսարանը հաւաքուած է զայն լսելու ոչ թէ անոր համար որ ան թուրք լրագրող է, այլ որովհետեւ Ճեմալ փաշայի թոռն է: Ան բացատրեց, թէ թուրք ոճրագործներուն մտայնութեան ըմբռնումը չի կրնար որեւէ ձեւով արդարացնել անոնց գործողութիւնները: Ան բոլորը զգուշացուց, որ կանխամտածուած ոչնչացումի հետեւանքով հայերուն կրած տառապանքները չհաւասարեցնեն թուրքերուն՝ պատերազմի պատճառով կրած տառապանքներուն: Ան շեշտեց, թէ հայերը ոչ միայն ճանաչում կը պահանջեն, այլ, որ աւելի կարեւոր է՝ իրենց բռնագրաւուած ունեցուածքին վերականգնումը: Ան կոչ ըրաւ Թուրքիոյ կառավարութեան, որ Պոլսոյ Հայոց պատրիարքարանին վերադարձնէ Թուրքիա գտնուող հարիւրաւոր հայկական եկեղեցիները: Վերջաւորութեան, իբրեւ դոկտ. Սթայնըրի ուղղուած ակնարկ, փրոֆ. Յովհաննէսեան շեշտեց, թէ «հաշտեցումը» կը պահանջէ «զղջում՝ արարքին համար»: Անոր ելոյթը ընդունուեցաւ յոտնկայս ծափահարութիւններով:

Իմ կարծիքով, Ճեմալը անկեղծ էր եւ խիզախ: Ան հեշտութեամբ կրնար խուսափիլ «Հայոց Ցեղասպանութիւն» եզրը օգտագործելէ, պնդելով, որ այդ պարագային, ան բանտի մէջ պիտի գտնէ ինքզինք: Սակայն ան որեւէ պատրուակով չհրաժարեցաւ անկէ եւ քանի մը անգամ գործածեց «ցեղասպանութիւն» եզրը: Իր մեծ հայրը «Մեծ Աղէտ»ին պատասխանատու համարելով՝ ան ներկայի Թուրքիան բնութագրեց իբրեւ «մոլագար երկիր մը»:

Թէեւ դժուար է մոռնալ, որ Հասան Ճեմալը Հայոց Ցեղասպանութեան երեք կազմակերպիչներէն մէկուն թոռն է, սակայն ճիշդ չ՛ըլլար երեխաները պատասխանատու համարել իրենց ծնողներու մեղքերուն համար: Ճեմալի դիրքորոշումը կտրականապէս փոխուած էր՝ երկու տարի առաջ Պոսթընի մէջ անոր յայտնուելէն ի վեր, երբ ան կը խուսափէր օգտագործել «Հայոց Ցեղասպանութիւն» եզրը: Քալիֆորնիոյ համալսարանին մէջ ունեցած ելոյթէն ետք, կողմնակի զրոյցի մը ընթացքին անոր հարցուցի, թէ արդեօք չի՞ մտահոգուիր անով, որ զինք կրնան դատի կանչել «ցեղասպանութիւն» բառը գործածելուն համար: Թէեւ ան ըսաւ, որ այդպէս չի կարծեր, սակայն կարեւոր համարելով իմ մտահոգութիւնս՝ Պոլիս վերադառնալէն ետք ան այդ մասին գրեց «Միլլիյէթ»ի իր յօդուածին մէջ:

Այդ երեկոյին ընթացքին, Ճեմալի միակ տհաճ խօսքը Թուրքիայէն հայկական հողերը վերադարձնելու պահանջատիրութեան մերժումն էր: Յամենայնդէպս, զարմանալի չէ լսել թուրք մը, անկախ անոր հանդուրժողութեան աստիճանէն, որ կը պաշտպանէ իր երկիրին ամբողջականութիւնը: Այնուամենայնիւ, ան հաստատեց, որ Թուրքիոյ կառավարութիւնը պէ՛տք է ներողութիւն խնդրէ հայերէն եւ փոխհատուցում վճարէ անոնց:

Միւս կողմէ, կարելի չէ արդարացնել դոկտ. Սթայնըրի՝ իբրեւ ամերիկացի հրեայի եւ դեսպան Մորկընթաուի անմիջական ժառանգորդի՝ ցեղասպանութեան եզրի օգտագործումը յամառօրէն մերժելու քայլը, հակառակ անոր բարի մտադրութիւններու ինքնախոստովանութեան: Իւրաքանչիւր անձ, որ չ՛ընդունիր Հայոց Ցեղասպանութեան ճշմարտացիութիւնը, կը կորսնցնէ հայ-թրքական յարաբերութիւններուն մէջ կառուցողական դեր խաղալու բարոյական իրաւունքը: Կարելի չէ չէզոք դիրք գրաւել զոհի եւ դահիճի միջեւ: Ան պէտք է ուշադրութիւն դարձնէ Ողջակիզումը վերապրած եւ Նոպէլեան մրցանակի դափնեկիր Էլի Ուիզըլի հետեւեալ իմաստուն խօսքին. «Չէզոքութիւնը կ՛օգնէ կեղեքիչներուն, բայց ո՛չ երբեք զոհին»:

Իբրեւ միջնորդ երկու համայնքներուն միջեւ, դոկտ. Սթայնըր, հաւանաբար կը հաւատայ, որ պէտք չէ կողմնակալ ըլլալ: Սակայն ճշմարտութիւնն ըսելը բնաւ չի նշանակեր հայերու եւ թուրքերու միջեւ ոեւէ մէկուն կողմը ըլլալ, ինչպէս որ հրէական Ողջակիզումը ճանչնալը չի նշանակեր կողմնակից ըլլալ հրեաներուն: Բացի ատկէ, յստակ չէ, թէ իբրեւ միջնորդ՝ ի՞նչ է ճիշդ անոր դերը: Ցեղասպանութիւնը այնպիսի վէճ մը չէ, որ միջնորդի կարիք ունենայ: Եւ ինչպէ՞ս կրնայ ան հաշտեցնել երկու ժողովուրդներ, առանց դահիճէն հատուցում պահանջելու այն բանին համար, զոր իր (Սթայնըրի) մեծ հայրը անուանած էր՝ «Ազգի մը սպանդը»:

Քալիֆորնիոյ համալսարանին մէջ իր ելոյթէն ետք, դոկտ. Սթայնըր ինծի ուղարկած էր ելեկտրոնային երկար նամակ մը, ուր լրացուցիչ բացատրութիւններ տուած էր միջնորդի իր դերակատարութեան մասին, պնդելով, որ դեսպան Մորկընթաու պիտի պաշտպանէր իր գործը: Ես չեմ կրնար ձեւացնել, թէ դոկտ. Սթայնըրէն աւելի լաւ կը ճանչնամ իր իսկ մեծ հայրը, սակայն ծանօթ ըլլալով Ցեղասպանութեան ժամանակ եւ անկէ ետք դեսպան Մորկընթաուի մարդասիրական ջանքերուն՝ կրնամ առանց վարանելու ըսել, թէ ան հնարաւոր ամէն ինչ պիտի ընէր՝ հայերուն արդարութիւն ապահովելու համար, դահիճներուն եւ անոնց զոհերուն միջեւ չէզոք դիրք գրաւելու փոխարէն:

Թարգմ.՝ Ռ. Աւագեան

ՅԱՐՈՒԹ ՍԱՍՈԻՆԵԱՆ

«Քալիֆորնիա Քուրիըր» թերթի հրատարակիչ եւ խմբագիր