(Ծննդեան 90ամեակի Առթիւ)
ԳԱՌՆԻԿ ԳԱԼՍՏԵԱՆ
Պարոյր Սեւակը տարբեր առիթներով շեշտել է «ժամանակի շունչը» դառնալու չարենցեան յայտնի պատգամը եւ այն դարձրել է իր արուեստի հիմնագիծը:
Բայց ժամանակին կապուելու պահանջը միայն ընդհանուր դրոյթ է, իսկ դրա իրացումը տարբեր կարող է լինել այս կամ այն դարաշրջանում, այս կամ այն արուեստագէտի ստեղծագործութեան մէջ:
Սեւակը սկզբից եւեթ որդեգրեց չարենցեան մօտեցումը, տպագրեց ժողովածուներ, բայց չդարձաւ ժամանակի գրականութեան այն տիրական դէմքը, որը ծանօթ է մեզ այսօր: Ինչո՞ւ:
Բանն այն է, որ Չարենցն իրօք իր ժամանակի գաղափարներին էր արձագանգում, որոնք համոզմունք էին տուեալ հանրութեան մեծ մասի, նաեւ՝ բանաստեղծի համար: Հետեւաբար խզում չկար հասարակականի եւ անձնականի միջեւ, Չարենցը հաւատարիմ էր ինքն իրեն եւ իր ժամանակին: Բայց անողոք ժամանակը քննութեան է ենթարկում հասարակական իդէալները, որոնք հետզհետէ կորցնում են իրենց այժմէականութիւնը եւ ի վերջոյ՝ վերածւում մեռեալ տարրի: Այսպիսի փոփոխութիւնների համար երբեմն դարեր են պահանջւում, բայց երբեմն տասնամեակներն էլ բաւական են, որովհետեւ նոյնիսկ այդ կարճ ժամանակամիջոցում հասարակական փորձը կարող է հակասել տեսութիւններին ու հիմնազուրկ դարձնել դրանց համապատասխանութեան պատրանքին ապաւինող մտայնութիւններն ու համոզմունքները: Ահա սա՛ տեղի ունեցաւ Չարենցից Սեւակ սերնդափոխութեան ընթացքում եւ, կանխապէս ասենք, այս փոփոխութեան արդիւնքն է Սեւակի բանաստեղծութիւնը: Սակայն անցումը տեղի չունեցաւ միանգամից: Սեւակն իր առաջին ժողովածուներում դեռ սովորոյթի ուժով շարունակում է Չարենցի պէս խօսել. շեշտը, վերաբերմունքը, տեսանկիւնը դեռ չարենցեան-մայակովսկիական է.
Ընդունէ՛ք այս, մի՛ստր,
Ոչ թէ սպառնալիք,
Այլ իբրեւ պարզ նոտա նրանց կողմից, որոնք
Մաքրեցին աշխարհից գերմանական արնոտ սուաստիկը…
Ընդունեցէ՛ք նաեւ այս խօսքերով՝
Հարկ լինելու դէպքում կրկին մարտնչելու
Եւ յաղթելու մեր վառ հաւաստիքը…
Բանաստեղծը դեռ չի գիտակցում, որ իր մէջ կարող են լինել գաղափարներ, որոնք չեն համապատասխանում ընդունուած չափանիշներին, եւ դեռ չի կասկածում, որ այդ անհատականը արտայայտելո՛վ է միայն, որ բանաստեղծութիւնը կարող է հաւատարիմ մնալ իր կոչումին: Հարկ է նկատել, որ հասարակական միտքն էլ դեռ չէր հասունացել այսպիսի խոհերի համար, չէր հասցրել ինքն իրեն հաշիւ տալ, որ գրուածն ու հաստատուածը բաւական տարբեր են փորձով ընկալուածից: Այդ իսկ պատճառով, չնայած իր եւ իր ժողովրդի իրական հոգսերի ու իղձերի մասին խօսելու որոշ միտումներին՝ այդ տարիներին Սեւակը դեռ մնում է դարի մակերեսին:
Ահա այս սկզբնական փորձերից յետոյ Սեւակը շարունակեց այնտեղից, որտեղ կանգ էր առել Չարեցը: Վերջինս իր ստեղծագործութիւնների մի էական մասով գտնւում էր հասարակական գիտակցութեան վերելքի՝ «իններորդ ալիքի» վրայ եւ անձնական համոզումից ծնուող ոգեւորութեան նոյնպիսի վերելքով էլ արտայայտում էր այն: Բայց «ալիքը» իջաւ, եւ անձնական ու հասարակական ծանր փորձից յետոյ նոյնիսկ Չարենցի անտրոհելի թուացող կերպարը երկփեղկուեց: Արդիւնքը՝ կեանքի վերջին տարիների մի շարք բանաստեղծութիւններն ու, մասնաւորապէս, «Դէպի լեառը Մասիս» մտալլկող, տանջալից հարցադրում-պօէմը, որի մէջ Աբովեանի ճակատագրի զուգահեռով ըստ էութեան նա ակնարկում էր նաեւ իրե՛ն պատած տարակուսանքն ու տագնապը.
Ի՞նչ է ասում այդ գիրքը եւ ի՞նչ է բարբառում:
Զուր չէ՞ արդեօք վատնել անհատնելի իր ձիրքը.
Եւ չի՞ արդեօք եղել իր ողջունած հեռուն
Մի թիարան վատթար,- եւ այդ գիրքը՝
Իր արիւնով, սրտի իւրաքանչիւր նեարդով,
Իր վերջին ճիգով յօրինած
Չէ՞ արդեօք խեղճութեան ու սխալի արդիւնք՝
Սերունդների երթին ի վնաս…
Եւ մեծ բանաստեղծն իր այս նոր կեցուածքի մէջ նոյնքա՛ն անկեղծ էր, որքան՝ նախորդի, երբ հաւատի նաւը դեռ ոչ մի ճեղքուածք չունէր: Ահա Չարենցի այս վարանոտ շրջադա՛րձն է, որ արդէն անվարան շարունակեց ու խորացրեց Սեւակը: Նա հաւատարիմ եղաւ իր նախորդի ուղենշային սկզբունքին («ժամանակիդ շունչը դարձիր») եւ ճիշդ այդ պատճառով է, որ չեղաւ Չարենց: Այն, ինչ իր նախորդի բանաստեղծութեան մէջ դեռ նոր սկիզբ առնող շրջադարձ էր, Սեւակի արուեստում դարձաւ հիմնական: Նա հասկացաւ, թէ Չարենցին ո՛ր կէտից պէտք է շարունակել՝ ժամանակին եւ ինքն իրեն հաւատարիմ մնալու համար: Նա հասկացաւ, որ անհրաժեշտ է լինել դարի դէմ՝ յանուն դարի եւ, ինչպէս ինքն է ասում՝ «չլինել ժամանակավրէպ, բայց եւ չաշխատել ժամավճարով»:
Պարոյր Սեւակի չափածոն հասարակական գիտակցութեան մի որոշակի աստիճանի արդիւնք է: Նա բանաստեղծական կրքոտ խօսքի վերածեց այն, ինչ թէեւ առկայծում էր հասարակական գիտակցութեան մէջ, բայց որոշակիօրէն չէր ձեւաւորուել եւ չէր ստացել յստակ արտայայտութիւն: Կար մի ստուար խաւ, որ բանաստեղծութիւնից ունեցած ակնկալիքների ու գեղարուեստական ճաշակի առումով ակնյայտօրէն առաջ էր անցել մեր չափածոյի առկայ իրացումներից: Սեւակը կարողացաւ հաւասարակշռութիւն ստեղծել դրանց միջեւ: Եւ ամենակարեւորը՝ նա բանաստեղծութիւն դարձրեց մտածող մարդկանց թաքուն խոհերը, կասկածները, որոնումը, հասարակական կացութեան ու ընդունուած ճշմարտութիւնների նկատմամբ նրանց հոգեբանական հակազդեցութիւնն ու դիրքորոշումը, որոնք պատմականօրէն նոր էին:
Անհատի պաշտամունքից յետոյ հասարակութեան մտայնութեան մէջ
լուրջ տեղաշարժեր էին կատարուել, մարդիկ սկսել էին մտածել այնպիսի բաներ, որոնք պատրաստի կաղապարներով առաջնորդուողների մտքից էլ չէին կարող անցնել: Սեւակը լեզու տուեց մարդկանց հոգեբանութեան մէջ տեղի ունեցող այս խուլ խլրտումին, այն վերածեց չափածոյ խօսքի: Նա քերթութեան դռները բացեց կեանքի նոր հովերի առջեւ, մինչ այդ աննախադէպ տարողութեամբ եւ ուժով կլանեց կեանքի բերած նոր երեւոյթները եւ տեղատուութիւն ապրած մեր բանաստեղծութիւնը մեծապէս մօտեցրեց կենդանի իրականութեան ափերին:
Սեւակի քնարերգութեան մէջ նոյնիսկ այնպիսի «անմեղ» մի թեմա, ինչպիսին սէրն է, առնչւում է հասարակական ընդհանուր մթնոլորտի փոփոխութեան հետ եւ իւրովի մարմնաւորում, հաստատում է այն նոր ճշմարտութիւնը, որի մասին խօսուեց քիչ առաջ: Սիրերգութեան մէջ երկու տարբեր ժամանակաշրջանների անդրադարձումը կարելի է յստակօրէն տեսնել բանաստեղծի «Անհաշտ մտերմութիւն» եւ «Ուշացած Իմ Սէր» պօէմները համեմատելու պարագային, որոնցից առաջինի մէջ սիրոյ թեման միայն կողմնակիօրէն է շօշափւում, իսկ երկրորդի մէջ հիմնական առանցք է: Այս գործերը թէեւ գրուած են մէկը միւսից անմիջապէս յետոյ (առաջինը՝ 1947-52ին, իսկ երկրորդը՝ 1952-53ին), բայց, ըստ էութեան, դրանց բաժանում է մի ամբողջ պատմական սահմանագիծ: «Անհաշտ Մտերմութիւն»ում սէրը, ինչպէս նաեւ մարդկային միւս զգացմունքները խեղդուած են արհեստական մտահոգութիւնների ու խանդավառութիւնների հեղեղի մէջ, վերածուած անկենդան զարդի, իսկ «Ուշացած Իմ Սէր» երկում սիրոյ բնական զգացմունքն է դառնում չափանիշ՝ մերժելու համար կեանքի բնական ընթացքը, անհատի ճակատագիրը տնօրինել յաւակնող շինծու կաղապարները: Մի երկում՝ պատրաստի, դրսեկ «ճշմարտութիւնների» կրկնութիւն, միւսում՝ մարդու համահարթուած, դիմազրկուած պաշտօնական «տիպարի» հերքում եւ մարդու իրական հոգսերի արծարծում: Մէկում՝ դրօշների փայլ ու ծափերի հեղեղ, միւսում՝ դրանցով ծածկուած ու խլացուած մարդկային հոգսը տեսնելու եւ մարդու սրտի զարկն ունկնդրելու ձգտում…
Սեւակն իր գրականութեան բոլոր հիմնական թեմաներով հարուածում է նոյն «թիրախին»: Սակայն նա գտաւ ոչ միայն թիրախը, այլեւ այն խոցելու հիմնական եղանակը: Այլասացութիւնն է դա, որն իբրեւ արտայայտչաձեւ թէեւ նորութիւն չէ գրականութեան մէջ, բայց ժամանակի պահանջով Սեւակի գործերում ստացաւ մի նոր հնչողութիւն: Այն դարձաւ գրողի գեղարուեստական մտածողութեան կարեւոր իւրայատկութիւններից մէկը, կրեց նրա ասելիքի թերեւս հիմնական ծանրութիւնը: Այնպէս որ, խօսել սեւակեան այլասացութեան մասին՝ նշանակում է խօսել նաեւ նրա արուեստի ձեւի, բովանդակութեան եւ ապրած ժամանակի մասին:
Այլասացութիւնը շեշտուածօրէն ի յայտ է եկել բանաստեղծի երկու կարեւոր գրքերում՝ «Մարդը Ափի Մէջ» եւ «Եղիցի լոյս», որոնցում նա ուղղակի «բացուելուց» աւելի նախընտրում է ակնարկելու, ընթերցողին յուշելու սկզբունքը: Օրինակ, «Մարդը ափի մէջ» գրքին մաս կազմող համանուն գլխաւոր շարքի հիմնական ասելիքը դրուած է այլասացական այսպիսի պատկերների մէջ. բանաստեղծն ատում է «ցածր առաստաղից» առաջացող «կուզիկութիւնը», չի յարգում նրանց, «ովքեր մեռածին քնած են կարծում», վիճում է այն նուագի հետ, որ «բոլորին զզուացրել, բայց եւ այնպէս չի դադարում», խոստանում է «բաց ճակատով զուր չխփուել հաստ պատերին», որովհետեւ «էլի պատը կը մնայ պատ, կը պակասի մի լաւ ճակատ» եւ այլն:
Սեւակի այսպիսի տողերը յաճախ բազմիմաստ կարող են հնչել եւ ընկալուել, սակայն բանաստեղծը ցանկացել է, որ ընթերցողը տեսնի մէկ իմաստ՝ իր բուն ասելիքը: Ահա գրող-ընթերցող հոգեբանական այս կապի յոյսով, այս լռելեայն փոխհասկացողութեանը վստահելո՛վ է, որ Սեւակը գրել է իր այսօրինակ տողերը: Դրանք ըստ էութեան ոչ թէ հեղինակային մենախօսութիւններ են, այլ երկխօսութիւններ՝ ընթերցողի հետ: Հետեւաբար այսօրուայ ու վաղուայ ընթերցողը պարտաւոր է հոգեբանական երկխօսութեան մէջ լինել բանաստեղծի ու նրա ապրած ժամանակի հետ, ի նկատի ունենալ, թէ Սեւակը ի՛նչը կարող էր էական համարել եւ շեշտել՝ իր ակնարկող տողերի միջոցով: Սեւակեան այլասացութիւնը լիարժէքօրէն կարելի է կարդալ-ըմբռնել ոչ թէ տուեալ բանաստեղծութեան սահմաններում, այլ ամբողջ շարքի, գրքի, աւելին՝ նոյնի՛սկ պատմական, հասարակական-հոգեբանական լայն չափումների մէջ: Այսինքն՝ բուն իմաստը գրութեան մէջ ակնարկւում է, եւ միայն գրութեան մէջ ու գրութիւնից դուրս եղածի միացումով է այն լիահունչ դառնում:
Կարծում ենք, այլասացութիւնը յստակօրէն չընկալելն էր հիմնական պատճառներից մէկը, որ «Մարդը Ափի Մէջ» գիրքը լոյս տեսնելու օրերի՛ն մանաւանդ, ընթերցողների մի ստուար խաւ, որոշ քննադատներ թերացան Սեւակի արուեստի մեկնաբանման եւ արժէքաւորման մէջ: Այլասացութիւնն անտեսելու պարագային չի ընկալուի բանաստեղծի ասելիքի ուղղուածութիւնը, նրա բերած քաղաքացիական լիցքի ամբողջ նոր որակը, եւ Սեւակի չափածոն կը թուայ խրթին, հանելուկային, չոր ու ցամաք թուաբանութիւն:
Այլասացութիւնը մի ուրոյն դրսեւորում էլ ունեցաւ «Եւ Այր Մի՝ Մաշտոց Անուն…» լայնակտաւ երկում: Բանաստեղծն այստեղ խօսում է հեռաւոր անցեալի՝ մաշտոցեան ժամանակաշրջանի մասին, սակայն անցեալը այնպէ՛ս է պահում իր հայեացքի կիզակէտում, որ արտացոլքը լոյս սփռի նաեւ ի՛ր ապրած ժամանակի վրայ.
Մե՛ր հողի վրայ,
Մե՛ր երկնքի տակ
Մենք դարձել էինք օտարի գաղութ:
Նոյնիսկ մեր հօրը երկրպագելու
Եւ կամ թէ որդուն պագելու համար
Այլ արքունիքից պիտի խնդրէինք մենք թոյլտուութիւն…
Եւ այս ամէնի՛ց, այսքանի՛ց յետոյ
Իրաւունք չկար մինչեւ իսկ… լալու:
«Եղիցի Լոյս»ում Սեւակը շարունակեց եւ աւելի խորացրեց իր ձեռք բերած նոր որակը: Այլասացութիւնն այս եւ նախորդ գրքում ի յայտ է բերում ներքին հարազատութիւն՝ ուղղուածութեան եւ ընթերցողի հետ իւրայատուկ հոգեբանական կապի առումով: Սակայն նկատելի են նաեւ տարբերութիւններ: «Եղիցի Լոյս»ում չկայ նախորդ շարքի կառուցուածքային փոքր ինչ միօրինակ դարձած այն տեսակը, որը յատկանշւում է բայական վերնագրերի ու նոյնայանգ բառերի կուտակմամբ, որի պատճառով աչքի էր զարնում արտաքին՝ հնչիւնային կողմը: «Եղիցի Լոյս»ում գրողն աւելի վստահել է գործերի ներքին, իմաստային տուեալներին.
Փչեցէ՛ք նրանց բոլոր մոմերը,
Մարեցէ՛ք նրանց կանթեղներն ամէն,
Հանգցրէ՛ք նրանց ջահերն այլազան,
Որ… Եղիցի լո՜յս:
Վերացարկելով կարելի է ասել, որ «Եղիցի լոյս»ում (այս վերնագիրը եւս այլասացութիւն է) Լոյսի ու Խաւարի այլասացութեան խորքն անսպառ է, այն կարող է խորհրդանշել մարդկային երազանքի եւ իրականութեան, յոյսի ու վհատութեան, բարու եւ չարի, կեանքի ու մահուան եւ այլ յաւերժական հակադրամիասնութիւններ:
Սակայն շեշտե՛նք. սեւակեան այլասացական պատկերն իր հիմքում վերացական ու բազմիմաստ չէ: Սեւակի խօսքն ունի որոշակի հասցէ եւ ուղղուածութիւն: Այն բանաստեղծի ուղղակի հակազդեցութիւնն է իր եւ իր ազգի ապրած յայտնի մի ժամանակաշրջանի դէմ, իւրօրինակ մի պոռթկո՛ւմ՝ իր հոգուն ամէն օր ծանրացող կաղապարների դէմ: Այստէղի՛ց է գալիս սեւակեան չափածոյի կի՛րքը, շիկացած տարե՛րքը, որ կարծես պիտի պայթեցնի այլասացական ձեւի պայմանականութիւնը, պիտի ճեղքի այլախօսութեան թափանցիկ դարձած քօղը:
Եւ պարտաւոր ենք նշել, որ Սեւակը գրեթէ միայնակ էր իր այս խիզախման մէջ…
Պատկերի այլասացական ձեւն այլընտրանք չունէր. այն, ինչ ասում էր Սեւակը՝ հնարաւոր էր ասել միայն անուղղակիօրէն: Ժամանակը պայմանաւորում էր ոչ միայն թեման, այլեւ դրա գեղարուեստական փոխակերպման հիմնական եղանակը:
