«Մեր Իրականութիւնում Մարդը Դադարում Է Իրեն Մարդ Զգալ, Երբ Յայտնւում Է Բանտում»

ՀԱՐՑԱԶՐՈՅՑ ԴԱՏԱՊԱՐՏԵԱԼՆԵՐԻ ԱՐՈՒԵՍՏԻ ՄԱՍԻՆ

Վարեց՝ ԶԱՐՈՒՀԻ ՄԵՋԼՈՒՄԵԱՆ

«ՀԵՏՔ».- Արուեստագէտ Սամուէլ Սաղաթելեանը «Արմավիր» նորաբաց քրէակատարողական հիմնարկում Դեկտեմբերի 10ին տեղի ունեցած «Սահմանային իրականութիւն» խորագրով ցուցահանդէսի բացումից յետոյ «Հետքին» նուիրեց դատապարտեալների աշխատանքներից մէկը: Կարտոֆիլի վրայ դատապարտեալի արած գրառումն էր՝ անմեղի վրայ ոտքերը մաքրելու մասին: Արուեստագէտի հետ մեր հանդիպումից անցել է 3 ամիս: Այս երեք ամիսներին Սամուէլ Սաղաթելեանը գտնւում է ԱՄՆում, որտեղ եւս ցանկութիւն ունի «արտահանել» նոյն նախագիծը: Այդպիսի փորձ Լոս Անջելես քաղաքում արուեստագէտն ունեցել է նախկինում: Մինչ նրա հետ մեր ունեցած զրոյցին անցնելը, ներկայացնենք, թէ ինչպէս է ծաղկել նրա նուէրը:

ԶԱՐՈՒՀԻ ՄԵՋԼՈՒՄԵԱՆ.- Սամուէ՛լ, զգում եմ, որ բանտային թեման հոգեհարազատ է ձեզ, կա՞յ պատճառ:
ՍԱՄՈՒԷԼ ՍԱՂԱԹԵԼԵԱՆ.- Ցանկացած սահմանափակում յաղթահարելու մարդու ձգտումն ինձ հոգեհարազատ է: Ամէն ինչի հիմքում անհատն է՝ իր մղիչ ուժով: Արուեստի մէջ ինձ համար շատ կարեւոր է խորը անձնականից բխողը, քանի որ անձնականը վերաճում է հասարակականի, յետոյ քաղաքականի: Այն դէպքը, որը կատալիզատոր (ներազդող-Խմբ.) եղաւ ինձ համար, 1982թ.ին հօրս բանտարկութիւնն էր: Մէկ օրում մեր ամբողջ ընտանիքի կեանքը փոխուեց: Նրան տարան Սովետաշենի բանտ: Ինչքան տանը փող կար հաւաքեցինք, որ պատժի ժամկէտը իջեցնենք, որովհետեւ սկզբում 8 տարուայ ազատազրկման էին ուզում դատապարտել: Կեղծ վկայութեամբ գործ սարքեցին ու դատապարտեցին 5 տարուայ ազատազրկման, որից 1 ու կէս տարին նստեց, յետոյ աքսորում եղաւ: Այսինքն՝ դատական սխալի հետեւանքները, մէկ կեղծ ցուցմունքով մարդուն դատելը զգացել եմ իմ մաշկի վրայ:

ԶԱՐՈՒՀԻ ՄԵՋԼՈՒՄԵԱՆ.- Ես տեսայ բանտային նամակներ ձեր գործերում: Դրանք նոյնպէ՞ս ապրածի արդիւնք են:
ՍԱՄՈՒԷԼ ՍԱՂԱԹԵԼԵԱՆ.- Յիշում եմ՝ հսկիչին փող էինք տալիս, որ հօրիցս «քսիֆներ» (ծած-կագրեր-Խմբ.) ստանանք: Նոյնիսկ մի անգամ մեքենայով բերեցին, 2 րոպէով թոռանը տեսաւ, գնաց:

ԶԱՐՈՒՀԻ ՄԵՋԼՈՒՄԵԱՆ.- Լոս Անջելեսում եւս ունեցել էք ցուցահանդէս դատապարտեալների հետ: Ի՞նչ տարբերութիւններ կան մեր ու ԱՄՆի դատապարտեալների գործերի միջեւ:
ՍԱՄՈՒԷԼ ՍԱՂԱԹԵԼԵԱՆ.- Այո՛, այդ ցուցահանդէսին բանտային գործեր կային նաեւ Հայաստանից՝ սովետական շրջանի բանտարուեստից: Հայաստանի դատապարտեալների գործերում գերակշռողը կայ եւ շարունակում է մնալ կրօնական թեման՝ փայտէ խաչեր, խաչքարեր, խմորից թզբեհներ: Իսկ լոսանջելեսեան գործերը հիմնականում թաշկինակների ու թղթերի վրայ էին, թեմատիկ առանձնայատկութիւնը սեքսն է:

ԶԱՐՈՒՀԻ ՄԵՋԼՈՒՄԵԱՆ.- Ինչո՞վ էք այդ տարբերութիւնը մեկնաբանում, որպէս արուեստագէտ:
ՍԱՄՈՒԷԼ ՍԱՂԱԹԵԼԵԱՆ.- Երկու դէպքում էլ մարդ փնտռում է սահմանափակուածութեան յաղթահարման միջոց: Մի ճանապարհ կայ դրա համար՝ սիրոյ ճանապարհը: Իսկ դրսեւորումների առումով այն տարբերութիւններ ունի՝ մի դէպքում հաւատի, կրօնի միջոցով, միւս դէպքում՝ սեքսուալ, մարմնական սիրոյ: Ի վերջոյ, երկուսն էլ սէր է. մէկը՝ հոգեւոր, միւսը՝ մարմնական:

ԶԱՐՈՒՀԻ ՄԵՋԼՈՒՄԵԱՆ.- Ինչպէ՞ս յղացաւ այդ յեղափոխական միտքը՝ կազմակերպել ցուցահանդէս Հայաստանում դատապարտեալների հետ:
ՍԱՄՈՒԷԼ ՍԱՂԱԹԵԼԵԱՆ.- Ոգեշնչումը եղել է ամերիկացի լեգենդար երգիչ æոննի Քաշի համերգը «Ֆոլսոմ» բանտում 1960ականների վերջին: Ազատազրկման թեման, ինչպէս արդէն պատմեցի, իմ մէջ եղել է վաղուց: Կեանքի իմ առաջին ընկալումները ձեւաւորուել են Երեւանի Կրիւոյ թաղամասում: Երեւանի քաղաքային մշակոյթը, մարդիկ, ովքեր ինձ շրջապատել են, գողական աշխարհ կոչուածը, հօրս ներկայութիւնը իմ կեանքում. այս ամէնը ձեւաւորել են ինձ: Հայրս ունիկալ (եզակի-Խմբ.) տեսակ էր, քաղաքի տղայ էր՝ իսկապէս քաղաքի յարգուած տղերքից: Կարծես՝ հոլիվուդեան արտաքինը համատեղուած էր երեւանեան քաղաքային մշակոյթի հետ: Ֆիլմից դուրս եկած մարդ, ով Օրջոնիկիձէի ռայսովետում (շրջխորհուրդի մէջ-Խմբ.) բնակարանային իրացման բաժինն էր ղեկավարում: Այս ամէնը, յետոյ նրա բանտարկութիւնը մի օր բերելու էին ինձ այդ մտքին: Ու պատահական չէ, որ հօրս դիմանկարով շարք էի ստեղծել: Ամէն թերթի վրայ 6 պորտրետ (պատկեր-Խմբ.) ու 6 սիգարետ էր: Սիգարետների մնացորդներով ինստալեացիան (հաւաքումը-Խմբ.), որ կազմուած էր 145 թերթերից, սկսել էի պատահական տեղից, ու երբ աւարտեցի դրան բացուածքի մէջ, մնաց մէկ սիգարետ, մէկ պորտրետ, մէկ օր: Շատ սիմվոլիկ (Խորհր-դանշական-Խմբ.) էր: Ես ցոյց եմ տուել մէկ մարդու պայքարը ժամանակի հետ ու ժամանակի մէջ օրական մէկ սիգարետով. ժամանակի յաղթահարումը՝ խտացնելով այն մէկ հատիկ սիգարետի մէջ: Բանտային նամակներ՝ գումարած հօրս պատկերը:

ԶԱՐՈՒՀԻ ՄԵՋԼՈՒՄԵԱՆ.- Ինչպէ՞ս արձագանգեց ՔԿ (բանտային-Խմբ.) համակարգը ձեր նախաձեռնութեանը:
ՍԱՄՈՒԷԼ ՍԱՂԱԹԵԼԵԱՆ.- Փոխնախարար Սուրէն Քրմոյեանի հետ հանդիպեցի, ցոյց տուեցի իմ աշխատանքները: Առանձնապէս յոյս չունէի, որ մի բան կը ստացուի: Նախագիծը ներկայացրի: Չեմ զգացել, որ հակառակուեն: Պէտք է ասեմ, որ ոչ մի խոչընդոտ ու գրաքննութիւն չի եղել: Կարեւոր գործօն էր, ի հարկէ, նաեւ ԵԱՀԿի միանալը այս նախաձեռնութեանը: Իսկ յետագայ ընթացքի եւ ցուցահանդէսի կայանալու գործում, ի հարկէ, մեծ դեր ունեցաւ Գայիանէ Յովակիմեանը, իր առանձնայատուկ մարդասիրութեամբ: Իմ ամենակարեւոր պահանջներից էր, որ դատապարտեալները ներկայ լինեն ցուցահանդէսին, եւ հանդիսատեսի մուտքը բաց լինի:

ԶԱՐՈՒՀԻ ՄԵՋԼՈՒՄԵԱՆ.- Չընդվզեցի՞ն պատասխանատուներն այդ հարցում:
ՍԱՄՈՒԷԼ ՍԱՂԱԹԵԼԵԱՆ.- Կար որոշ մտավախութիւն, բայց յաղթահարուեց: Միակ ափսոսոնքս, որ դատապարտուած կանայք ներկայ չեղան: Որոշ խնդիրներ կային, քանի որ նախադէպ չունեցող բան էր, որ ցուցահանդէսը լինի բանտի պատերից ներս եւ դատապարտեալները հանդիսատեսի հետ ներկայ լինեն: Ես ցանկանում էի նաեւ ցմահ դատապարտեալներին հանդիպել ու նրանց էլ ընդգրկել այս նախագծում: Ցմահների մէջ էքստրեմալութիւն (ծայրահեղ վիճակ-Խմբ.) կայ: Միայն ցմահ բառն արդէն սահմռկեցուցիչ է: Բայց հասկացայ, որ հնարաւոր չէ դա անել թէ՛ ժամանակային առումով եւ թէ՛ նիւթի առանձնայատկութեան տեսանկիւնից: Ինձ առաջարկուեց լինել երեք բանտային գաղութներում՝ «Կոշ», «Աբովեան», «Սեւան»:

ԶԱՐՈՒՀԻ ՄԵՋԼՈՒՄԵԱՆ.- Կը պատմէ՞ք դատապարտեալների հետ ունեցած հանդիպումների մասին:
ՍԱՄՈՒԷԼ ՍԱՂԱԹԵԼԵԱՆ.- Այդ հանդիպումները համարում եմ ցուցահանդէսի բաղկացուցիչ մաս: Առանց դրանց ցուցահանդէսը չէր կայանայ, ինչը արտայայտուեց ֆոտօների շարքի միջոցով, որը անուանեցի «Տեսակցութիւն»: Իսկապէս տեսակցութիւն տեղի ունեցաւ: Բանտի ղեկավարութեան աշխատանքն էր կարեւոր այստեղ: Նրանք ինձ ներկայացնում էին մարդկանց, ովքեր ստեղծագործում են, բացի այդ՝ մարդկանց, ովքեր ուզում են հանդիպել ինձ: Մտածում էի՝ ո՞նց եմ մարդկանց ներկայացնելու, թէ ինչ եմ ուզում անել, ո՞նց եմ ներկայացնելու նրանց կարտոֆիլի (գետնախնձոր-Խմբ.) վրայ նկարելու գաղափարը: Մի գուցէ ծիծաղեն ու ասեն՝ ինչ կարտոշկա, ախպեր ջան: Ես ասացի, որ նրանք պիտի ներկայանան որպէս հեղինակ: Կարճ զրոյցներից յետոյ պատկերացրէք՝ ստացուեց: Ըստ էութեան, ամբողջ ընթացքը բազմաթիւ կարծրատիպերի յաղթահարման փորձ էր ինչ որ առումով:

ԶԱՐՈՒՀԻ ՄԵՋԼՈՒՄԵԱՆ.- Մենք՝ լրագրողներս, երբ ուզում ենք լաւ յօդուած գրել, պիտի շնչենք մեր հերոսների շնչած օդը: Ինչքա՞ն ժամանակ անցկացրիք դատապարտեալների հետ:
ՍԱՄՈՒԷԼ ՍԱՂԱԹԵԼԵԱՆ.- Երեւի ինձ օգնեց այն, որ իմ անձնական ապրումներում անազատութեան գաղափարը ներկայ է եղել: Մի անգամ հօրս տեսակցութեան ժամանակ տեսնելը, բանտում լուսանկարած խուզած մազերով նրա ֆոտօն տեսնելը արդէն հերիք էր: Պարտադիր չէր գնալ ու ապրել բանտում, որ զգայի այն, ինչ արդէն կայ իմ մէջ: Տղամարդկանց ու կանանց հետ աշխատելն էր շատ տարբեր: Անսպասելի բոլորի համար, կանայք իրենց կանացի էութեամբ բացուեցին: Երբ կախում էի կանանց ֆոտօները, այդ ամբողջ ընթացքում «Արմավիր» ՔԿՀում գնում-գալիս էին համակարգի աշխատակիցները ու մեծագոյն հետաքրքրութեամբ ուսումնասիրում դատապարտեալների լուսանկարները, որոնք լրիւ ուրիշ կերպարի մէջ էին: Իրենց համար այդ բանտարկեալները դարձան այլ մարդիկ: Մեր իրականութիւնում մարդը դադարում է իրեն մարդ զգալ, երբ յայտնւում է բանտում: Նա արդէն բանտարկեալ է, եւ հասարակութիւնն էլ է իրեն այդպէս ընկալում: Այդ մտայնութիւնը տեղափոխւում է հասարակութիւն, եւ հասարակութիւնը սկսում է ապրել բանտային օրէնքներով: Դա է պատճառը, որ մեր հասարակութեան մէջ զոնի (բանտային-Խմբ.) մտածողութիւն կայ:

ԶԱՐՈՒՀԻ ՄԵՋԼՈՒՄԵԱՆ.- Ինչո՞ւ հէնց «Արմավիր» ՔԿՀում որոշուեց անել այդ ցուցահանդէսը:
ՍԱՄՈՒԷԼ ՍԱՂԱԹԵԼԵԱՆ.- Սկզբում մտածում էի, որ այլ տեղ աւելի հետաքրքիր կը լինէր, բայց ինձ առաջարկուեց հէնց «Արմավիրը»: Ես գնացի, նայեցի: Սկզբում ինձ ցոյց տուեցին վարչական շէնքը, բայց իմ նպատակն էր, որ ներսում լինի, դատապարտեալների մասնաշէնքում:

ԶԱՐՈՒՀԻ ՄԵՋԼՈՒՄԵԱՆ.- Լուսանկարներում այնքան գլամուրային (կախարդական-Խմբ.) է երեւում այդ ամէնը…
ՍԱՄՈՒԷԼ ՍԱՂԱԹԵԼԵԱՆ.- Այո՛, մաքուր է, բայց միեւնոյնն է՝ ճնշող բանտային ճարտարապետութիւն է: Մտածեցի՝ ինչո՞ւ ոչ, թող ցուցահանդէսը լինի գլամուրոտ բանտում:

ԶԱՐՈՒՀԻ ՄԵՋԼՈՒՄԵԱՆ.- Մէկանգամեայ ցուցահանդէսով ինչ որ հարց կարո՞ղ է լուծուել բանտում:
ՍԱՄՈՒԷԼ ՍԱՂԱԹԵԼԵԱՆ.- Ինձ էլ է հետաքրքրում այդ գաղափարը: Մեծ հաշուով, ի հարկէ, որեւէ համակարգի չեմ հաւատում: Բայց խնդիրը արուեստագէտի յարաբերուելու ձեւն է համակարգի հետ: Օրինակ՝ Գոյեան պալատական նկարիչ է եղել: Բուլգակովն էլ Ստալինի օրօք է ստեղծագործել: Հիմա ո՞նց անես մի բան, որ ներսից բացայայտես համակարգը, ցոյց տաս բանտարկեալներին բոլորովին այլ տեսանկիւնից, ցոյց տաս որպէս մարդ առաջինը: Մարդիկ, որ նայում էին ֆոտոշարքը, որտեղ դատապարտեալներն էին, դժուար էին հաւատում, որ նրանք իսկապէս դատապարտեալներ են, քանի որ նրանք այն չէին, ինչ իրենց անձնական գործերի լուսանկարներում: Նրանք այն էին, ինչ կան կեանքում կամ ինչ ուզում են լինել: Հիմա կը փոխի՞ դա ինչ որ բան: Կարծում եմ՝ մարդկային ոգին վերականգնելու, բարձրացնելու փորձ էր: Պէտք է ասեմ, որ յատկապէս կանայք յատուկ արտիստիզմ եւ ոգի ցուցաբերեցին ֆոտոշարքը իրականացնելուց: Դա նկատւում է ֆոտոշարքում: Տղամարդկանց դէպքում ուզում էի, որ իրենք վերանային իրենց սեւ գոյնից ու մի տեսակ խեղճութիւնից: Առաջարկեցի նկարուեն սպիտակ ու կապոյտ շարֆերով, որ գոյները խախտեն իրենց բանտային կեանքի սեւ ֆորմայի (տարազի-Խմբ.) գորշութիւնը: Սկզբում չհամաձայնուեցին նոյն բանտային հասկացողութիւնների հասկանալի պատճառներով, բայց յետոյ ստացուեց համոզել: Իսկ երբ կանանց գաղութ էի գնացել նրանց ֆոտօները բաժանելու, իսկապէս իրադարձութիւն էր իրենց համար, նկարուեցինք միասին, յուզիչ բան կար այս ամէնի մէջ: Զգացի, որ կանանց հետ լուրջ աշխատանք է տարւում բանտում:

ԶԱՐՈՒՀԻ ՄԵՋԼՈՒՄԵԱՆ.- Դատապարտեալները կարտոֆիլների վրայ հիմնականում ի՞նչ էին պատկերել: Ո՞րն էր նրանց ընդհանուր հաղորդագրութիւնը:
ՍԱՄՈՒԷԼ ՍԱՂԱԹԵԼԵԱՆ.- Ո՞վ է բանտում, ո՞վ է ազատութեան մէջ: Այնքան յարաբերական է այս ամէնը: Շատ էին գրել անմեղութեան, անարդարութեան մասին: Մի գուցէ բանտի ղեկավարութիւնը նրանց զգուշացրել էր, որ նման բաների մասին չգրեն, բայց ես յատուկ նշել էի, որ կարտոֆիլը, որպէս մարդկային գոյատեւման խորհրդանիշ, դառնայ իրենց ամենաանկեղծ յոյզերի արտայայտչամիջոցը:

ԶԱՐՈՒՀԻ ՄԵՋԼՈՒՄԵԱՆ.- Պատասխանատու զգո՞ւմ էք ձեզ, որ ընտելացրել էք այս մարդկանց:
ՍԱՄՈՒԷԼ ՍԱՂԱԹԵԼԵԱՆ.- Դատապարտեալները նոյնիսկ ասում էին՝ չէ՞ք գայ մեզ մօտ աշխատելու:
Բանտարկութիւնը խարան է, որը մտածողութիւն է ձեւաւորում: Բայց երբ սկսում ես բանտարկեալին վերաբերուել որպէս նախ եւ առաջ պարզապէս մարդ, դա ուրիշ տեղ է տանում, մտածողութիւն է փոխում: Կարեւոր չէ, թէ մարդը որտեղ է, կարեւորը՝ ներքին ազատութիւնն է, որ մարդ չկորցնի:
Կ՛ուզէի այս նախագիծը արտահանել ԱՄՆ: Չեմ ուզում, որ մնայ որպէս մէկ անգամուայ գաղափար, ուզում եմ զարգացնել այս ամէնը՝ ցմահ դատապարտեալների հետ առանձին, կանանց հետ՝ առանձին: Ուզում եմ անել շարք՝ իրաւապահ ու իրաւախախտ կանայք:

-Լուսանկարները՝ Սամուէլ Սաղաթելեանի անձնական արխիւից