Հարցազրոյց Բանաստեղծուհի Մարուշ Երամեանի Հետ

«Ասպարէզ»ի հիւրն է հալէպահայ գրագիտուհի Մարուշ Երամեան: Մարուշ կարճ այցելութեամբ մը կը գտնուէր Լոս Անճելըս՝ իբրեւ դասախօս մասնակցելու Վահէ Օշականին նուիրուած երկօրեայ գրական ձեռնարկներուն: Մարուշ «Ասպարէզ»ի խմբագրատուն եկաւ տանտիրոջ իրաւունքով, երբեք անծանօթի մը վեհերոտութեամբ: Հայ գիր ու գրականութիւնը Մարուշի կեանքին գլխաւոր կալուածներն են, հայ մշակոյթի անխափան երթը ապահովելուն ինք ալ իր համեստ բաժինը կը բերէ, հաւատալով, որ հայ ոգին ու միտքը կրնան յաւերժ գոյատեւել մեր մշակոյթի նուիրեալներու ջանքերով միայն: Մարուշ Երամեան ունի ինքնատիպ եւ իւրօրինակ գրիչ, կը ստեղծագործէ չափածոյ եւ արձակ:

ՀԱՐՑՈՒՄ.- Ո՞վ է Մարուշ բանաստեղծուհին:

ՊԱՏԱՍԽԱՆ.- Ծնած եմ Հալէպ, աւարտած եմ «Քարէն Եփփէ» ազգ. ճեմարանը: Անշուշտ, ճեմարան ուսանիլը մեզի համար յատուկ բան մը կը նշանակէր, որովհետեւ ճեմարանը եղած է Սփիւռքի լաւագոյն կրթական կեդրոններէն մէկը: Հալէպը այն գաղութը չէ, ուր կարենաս արդիական բանաստեղծութիւն կիրարկել կամ արդիականութեան հետ որեւէ շփում ունենալ, գաղութը ինքնին իր էութեամբ շատ աւանդական է, բայց նաեւ առիթ կու տայ, որ բանաստեղծը ինք որոշ չափով ոչ միայն շփուի, այլ նաեւ հակադրուի այդ ամէնուն: Եւ ընդհանրապէս գրագէտները կամ բանաստեղծները այնպիսի մարդիկ են, որ հակադրութեամբ կրնան կենդանի եւ առոյգ մնալ: Այդ իմաստով ինծի համար Հալէպը կարեւոր է հակադրութեան հող ընծայելու իր կարելիութեամբ: Ամբողջ Սփիւռքը կը խորհի, որ, այո, Հալէպը մայր գաղութ է, բայց Հալէպէն նոր բան, լաւ բան չ’ելլեր: Հակառակ ատոր, այս վերջին քանի մը տարիներուն Հալէպի գաղութը փաստեց, որ կրնայ նոր բան ստեղծել, որովհետեւ հիմա Հալէպի մէջ խումբ մը երիտասարդ գրողներ ունինք, որոնք մեր մշակոյթի յառաջապահ թեւը կը կազմեն թէ՛ իրենց թիւով եւ թէ իրենց փորձարկումներով:

Անշուշտ, անոնք տակաւին հասուն չեն, ամբողջովին կազմաւորուած չեն, բայց երիտասարդ ըլլալով իսկ ներդրում մը ունին սփիւռքահայ ժամանակակից գրականութեան մէջ:

Ինչ կը վերաբերի ինծի, երաժշտական կրթութիւն ստացած եմ, ասպարէզով ուսուցիչ եմ, կը դասաւանդեմ նաեւ Հալէպի Հայագիտական համալսարանին մէջ: Չեմ խորհիր, որ Սփիւռքի մէջ կայ գրագէտ մը, որ իր գրիչով հայթայթէ իր նիւթականը: Ձեւով մը գրականութիւնը մեզի համար կը դառնայ դժբախտաբար երկրորդական բան մը: Ես վաղ մանկութենէս կը գրեմ, միշտ գիրի մօտ եղած եմ, որովհետեւ ընտանիքս գրականութեան մօտ եղած է: Բայց միշտ ալ, չեմ գիտեր ինչու, ամչցած եմ ըսելու, որ ես կը գրեմ, եւ ատիկա շա՜տ երկար տեւեց, մինչեւ որ սիրելի դասընկեր մը, ինքն ալ իր կարգին բանաստեղծ, Կորիւն Շահինեան, որ արդէն մահացած է 10-12 տարիէ ի վեր, քաջալերեց, որ անպայման հրատարակեմ գրածներս: Առաջին գիրքս երբ որ հրատարակեցի՝ «Հում բառերս կը բերեմ դիմակներու հանդէսին», կարծես ես ինծի հանդէպ պատասխանատուութիւն զգացի: Եւ ուրեմն, յաջորդ գիրքերս եկան հաստատելու ինծի եւ ընթերցողներուս համար, որ իմ մօտեցումս շատ լուրջ է գրականութեան հանդէպ, եւ ինծի համար գրականութիւնը այսօր արդէն առաջանահերթ բան մըն է, «ռեզոն տ’էթր» մը: Առաջին գիրքս հրատարակուած է 1992ին, Հալէպ, 1995ին ունիմ «Տարբերակներ» գիրքս, 1998ին՝ «Հալոց», 2000ին՝ «Գիշերներ», 2002 թուականին պատմուածքներու հատոր մը՝ «Մօր գոգնոցը», որ լոյս տեսաւ «Գ. Մելիտինեցի» գրական մրցանակով, Պէյրութ, իսկ 2004ին Երեւանի մէջ տպուեցաւ «Հին քերթուածներ» անունով հաւաքածոյ մը:

Հ.- Մարուշ բանաստեղծուհին յայտնութիւն էր ինծի համար՝ իբրեւ կին բանաստեղծուհի իր խիզախութեամբ, կնոջ ներաշխարհը մարդոց պարզելու իր անսեթեւեթ համարձակութեամբ: Ի՞նչ կ’ըսէ բանաստեղծուհին ինք այս մասին: Արդեօ՞ք իր նպատակը մեր ընկերութեան մէջ եղած թապուները քանդել էր…

Պ.- Կարծեմ թէ իմ գլխաւոր նպատակս թապուները քանդելը չէ, պարզապէս ըսել, թէ կինը ինք ինչ կը մտածէ եւ ինչ կը զգայ եւ ինչ կ’ապրի նիւթի մը շուրջ, որուն մասին յաճախ այրերն են, որ գրած են: Առաջին տպաւորութիւնս կամ առաջին հակազդեցութիւնս եկաւ Յակոբ Օշականի «Սուլէյման էֆենտի»էն: Հոն Օշական կը նկարագրէր հերոսուհիին ապրումները այնքան ճշգրիտ, այնքան լաւ, որ գիրքը վար դրի եւ ըսի՝ ո՛չ, այս մարդը իրաւունք չունի կիներուն մասին այսքան լաւ ու մանրակրկիտ խօսելու: Ատիկա կը նշանակէր, որ մեր գրականութեան մէջ որոշ պարապ մը կար. հոն, ուր կինը իր ձայնը պէտք էր բարձրացնէր… Անշուշտ ունեցած ենք շատ-շատ լաւ կին գրողներ, ըսենք Սիպիլէն, Սրբուհի Տիւսաբէն սկսեալ մինչեւ Զապէլ Եսայեան, յետոյ արդէն ոստումով մը Վեհանուշ Թէքեան, որ շատ լաւ բանաստեղծուհի է (խօսքս արեւմտահայ կին գրողներու մասին է): Բայց ասոնք բոլորը որոշ աւանդապահութիւն մը կամ որոշ ամօթխածութիւն մը ունին, չեմ գիտեր ինչ զիրենք հեռու կը պահէ այն նիւթերէն, որոնք թապու կը համարուին: Բայց այդ թապու ըսուած նիւթերը խորքին մէջ նաեւ մարտահրաւէր են, որպէսզի կին մը կարենայ ըսել այն բոլորը, զոր կ’ապրի, կը զգայ կամ կը մտածէ: Բայց առանց գռեհկանալու, որովհետեւ կնոջ էութիւնը կամ կին արարածը իր էութեամբ գռեհիկ չէ: Ինչո՞ւ կարգ մը գրողներ այսօր այդ գռեհկութեան կ’երթան, ատի ես չեմ հասկանար, որովհետեւ ատի երբեք քաջութիւն չ’ենթադրեր եւ քաջութեան հաստատում չէ. շատ աւելի դժուար է գեղարուեստով ըսել այդ ամէնը, քան թէ յականէ յանուանէ, բոլոր քօղերը պատռած: Այս առումով առաջին գիրքս «Հալոց»ն էր եւ այդ գիրքին համար Գրիգոր Շահինեանը շատ հետաքրքրական բան մը ըսաւ. «Այսպիսի բան մեր գրականութեան մէջ ես չեմ կարդացած, ամէն բան ըսել առանց բան մը ըսելու, առանց ամէն բան իր անուններով կոչելու»: Սէրը կամ սիրելը ինքնին երբեք գռեհիկ չեն, կեանքի ամէնէն հիմնական, ամէնէն գեղեցիկ պահերէն են: Դժբախտաբար, մարդիկ իրենք է, որ գռեհկացուցած են ատիկա, եւ շատ մը բանաստեղծուհիներ ալ կը շարունակեն այդ ջրաղացին ջուր լեցնել: Պէտք է կարենալ շատ գեղեցիկ կերպով ներկայացնել այդ ապրումները: Ինչո՞ւ համար օտարները պիտի ունենան Լորանս մը կամ ուրիշներ եւ հայ կինը պիտի չկարենայ իր ապրումները թուղթին յանձնել: Արդեօ՞ք չկարենալու հարց է, թէ՝ չուզելու: Եւ եթէ չուզելու հարց է, ինչո՞ւ չուզել: Ատիկա ինծի համար արդէն հարցադրում դարձած է, որովհետեւ շատ եղաւ այս միջոցը, տարիներ է, երբ երիտասարդները բան մր կը փորձարկեն, փորձի ատենը անցաւ արդէն: Հիմա ի՞նչ: Ինքնաբերաբար արդէն թապուի հարց չկայ: Գրականութիւնը թապուներ չի ճանչնար:

Հ.- Թէրեւս Մարուշ բանաստեղծուհին խօսի նաեւ իր գրութիւններու լեզուին մասին: Ուրկէ՞ այդ չքնաղ արեւմտահայերէնը Մարուշին քով:

Պ.- Ես արեւմտահայերէնը սորված եմ ճեմարանին մէջ. շատ լաւ ուսուցիչ մը ունէինք՝ Մկրտիչ Մկրտիչեան, որ իր կարգին եղած էր Յակոբ Օշականի աշակերտը: Եւ արեւմտահայերէնի սէրը Օշականէն առած կրցաւ մեզի փոխանցել: Արեւմտահայերէնս կը պարտիմ նաեւ ընթերցումներուս ու ատկէ անդին ես արեւմտահայերէնը շատ կը սիրեմ եւ ինծի համար հաճոյք է, երբ այդ լեզուն կը ծաղկի իմ շրթունքներուս: Իսկ թէ ինչ կը մտածեմ արեւմտահայերէնի ապագային մասին, կարծեմ, որ եթէ մենք ձեւը գտնենք մեզմէ ետք եկող սերունդին բացատրելու, որ այն կարեւոր է իրենց համար, ատիկա արդէն բաւարար է: Այսօրուան սերունդը գիտական ուղեղ ունի, եւ եթէ մենք կարենանք իրենց հասկցնել, որ բոլոր գիտելիքներու հիմքը մայրենի լեզուն է եւ իրենք ընդունին այդ, սորվեցնելու ալ պէտք չենք ունենար, իրենք արդէն գիտակցաբար կը սորվին: Կան նաեւ այլեւայլ հարցեր, օրինակ, տուեալ երկրին մէջ հայերէնը պետականօրէն պէտք է արժեւորուած ըլլայ, եւայլն:

Ինչ կը վերաբերի նոր ստեղծագործութիւններուս, երկու գիրք ունիմ հրատարակութեան պատրաստ, բայց ինչ-ինչ պատճառներով հրատարակութիւնը կ’ուշանայ: Չվերջացուցած գործի մը հոգեվիճակը ունիմ, զանոնք հրատարակելէն ետք միայն կրնամ նոր գործի ձեռնարկել: Ատկէ զատ, տարիներէ ի վեր մտքիս մէջ կը դարձնեմ նիւթ մը եւ արդէն որոշ բաներ գրած եմ. իմ պապերուս, ծնողներուս պատմութիւնը կ’ուզեմ թուղթին յանձնել: Անոնք ջարդերէն առաջ Հալէպ գտնուած են եւ իրենց կեանքը իրապէս շատ հետաքրքրական եղած է Հալէպի մէջ: Ատոր վրայ է, որ կ’աշխատիմ հիմա եւ արդէն որոշ բան թուղթին յանձնած եմ:

Հ.-Հայաստանի հետ ձեր կապին մասին խօսինք, կը մասնակցի՞ք Գրողներու միութեան հաւաքներուն, կը հրատարակուի՞ք հայաստանեան ամսագիրներու մէջ:

Պ.- Գրողներու մեծ մասը ինծի բարեկամ է, օրինակ, Յովհաննէս Գրիգորեան, որ շատ ինքնուրոյն ձայն ունի եւ շատ լաւ բանաստեղծ մըն է, կը կարծեմ Հայաստանի լաւագոյն բանաստեղծներէն է կամ Գուրգէն Խանճեան, որ արձակագիր է, տաղանդաւոր գրող, հակառակ իր մասին հնչող որոշ մարդոց ոչ դրական կարծիքներուն: Աւելի երիտասարդներու հետ ալ բարեկամ եմ, կրնամ ըսել, որ հայաստանցի գրողներու առջեւ կրնամ կենալ, ոչ թէ հակադրուիլ, այլ կենալ իբրեւ խօսակից, որպէս սփիւռքահայ գրող: Երեւոյթ մըն ալ կայ Սփիւռքի գրողներու մէջ. երբ որ Հայաստան կ’երթան, կարծես իրենց ինքնութիւնը կը հալի հայաստանեան ջուրերուն մէջ եւ սփիւռքահայ գրողը չի մնար, ինչ կը մնայ, չեմ գիտեր: Այս իմաստով իմ կապս այդ գրողներուն հետ շատ աւելի հետաքրքրական է, որովհետեւ ես որպէս սփիւռքահայ գրող իմ հարցերս կը բերեմ եւ իրենց հարցերուն կողքին կը դնեմ:

Ինչ կը վերաբերի գրողներու համահայկական համաժողովին, իմ տպաւորութիւններս շատ ալ դրական չէին եւ գրեցի այդ մասին «Յառաջ»ի մէջ: Նախ կարեւոր բաց մը կար. չկային երիտասարդ գրողներ, 60 եւ աւելի տարիք ունէին Հայաստանէն եկած գրողները: Ասիկա խոցելի կէտն էր համագումարին: Գրողներու միութեան նախագահը՝ Լ. Անանեան, արդարացաւ, որ իրենք երիտասարդ գրողներու առանձին համագումար կ’ընեն, բայց ասիկա ճիշդ չէ, ես կը կարծեմ, որ երիտասարդները պէտք է երէցներու հետ շաղուին եւ իրենք ալ իրենց խօսքը ունենան ըսելիք, որովհետեւ երիտասարդները եռանդ կը բերեն համագումարին: Երկրորդը այն է, որ համագումարին նիւթերը, արդէն երրորդ անգամ ըլլալով, կը հասնին սփիւռքահայ գրականութեան որոշ շրջան մը եւ հոն ալ կը կենան: Օրինակ, կը հասնին 60ական թուականներ եւ հոն ալ կը կենան: Բայց հսկայական գրականութիւն եղած է 60էն ասդին: Իմ թեզս սփիւռքահայ գրականութեան վերջին 30 տարիներու մասին է: Ատկէ յետոյ կը շարունակեն խօսիլ Զահրատի, Զարեհ Խրախունիի, Շահան Շահնուրի, Նիկողոս Սարաֆեանի մասին եւ վերջ: Ես չեմ կրնար ընդունիլ, որ իրենք ծանօթ չեն յետոյ եկող գրականութեան, ասիկա արդարանալի չէ: Անոնք, որոնք այդպիսի համագումարներ կը կազմակերպեն, պարտաւոր են ծանօթ ըլլալ մեր գրականութեան ամբողջ ընթացքին: Կարելի չէ երրորդ անգամ համագումարի երթալ եւ նոյն տաքցուր-փակցուր խօսքերը ըսել: Այս եւ երիտասարդներուն բացակայութիւնը գրողներու պէյրութեան համագումարին ամէնէն խոցելի կէտերն են: Անշուշտ, դրականը այն էր, որ Հայաստանի եւ Սփիւռքի գրողները իրարու կը հանդիպին, կը ծանօթանան կարծիքներու փոխանակում կ’ունենան:

Գործերս կը հրատարակուին «Գարուն»ի մէջ, իսկ Պէյրութ՝ «Բագին»ի եւ «Կամար»ի մէջ:

Ես խմբագիրն եմ նաեւ պարբերագիրքի մը, որ կը կոչուի «Բանաստեղծութիւն»: Այդ պարբերագիրքը երբեք դադրած չէ, կը շարունակուի: 1999ին առաջին թիւը լոյս ընծայեցինք: Հիմա արդէն երկրորդ հատորը պատրաստ է հրատարակութեան: Ժամանակը երբեք հարց չէ մեզի համար: Գլխաւոր հարցը այն է, որ կարեւոր եւ լաւ պատրաստուած տարեգիրք մը պէտք է դնենք ընթերցողին սեղանին: Մեր պարբերագիրքը իբրեւ տեսակ առաջինն է ամբողջ հայ գրականութեան մէջ, մինչ այդ միայն բանաստեղծութեան նուիրուած պարբերական մենք չենք ունեցած: Դժբախտաբար, այսօր Սփիւռքի բոլոր պարբերաթերթերը, ամսաթերթերը, խօսքս գրականութեան, արուեստի հրատարակութիւններու մասին է, դարձած են տեղական թերթեր եւ չեն կրնար կապել ամբողջ Սփիւռքը իրարու: Ժամանակին «Հայրենիք» ամսագիրը այդ կապող դերը կատարած է, «Հայրենիք»ը ծիրանի գօտի մըն էր, որ ամբողջ Սփիւռքը կը կապէր իրարու: Հիմա այդպիսի թերթ կամ հանդէս չեմ տեսներ:

Գոհունակութեամբ եւ յագեցած տպաւորութիւններով ելայ Օշականեան համագումարէն, որուն անձամբ հրաւիրուած էի դասախօսելու: Լոս Անճելըսի մէջ բաւական հետաքրքրական երիտասարդ գրական դէմքեր կան, որոնք թէ՛ հայերէն եւ թէ անգլերէն կը գրեն: Խրախուսելի են «Ի դէպ»ին շուրջ հաւաքուած տղաքը: Գրականութեան մօտենալու իրենց լրջութիւնը, գրականութեան նկատմամբ իրենց սէրը շատ յուսադրիչ է:

Հ.- Արդեօ՞ք Մերձաւոր Արեւելքը տակաւին կրնանք համարել Սփիւռքի միւս հայաշատ կեդրոնները սնուցանող մայր երակ, կամ աւելի որոշակի՝ մտաւորականներ հայթայթող կեդրոն: Կամ Լիբանան, Սուրիա եւ քովընտի երկիրներու մէջ հայ մշակոյթը ծաղկում կ’ապրի՞: Մենք կրնա՞նք յուսալ, որ այդ երկիրները տակաւին իբրեւ մայր երակ կրնան սնել Սփիւռքը: Այս հարցումը ինծի համար շատ կարեւոր է, որովհետեւ յոռետես համարուելու գինով նոյնիսկ կրնամ ըսել, որ ամերիկաները կամ արեւմտեան աշխարհը ի վիճակի չեն հայ մտաւորական ծնելու զուտ հայերէնագիտութեան, հայախօսութեան եւ հայաշունչ արուեստ ստեղծելու իմաստով: Այսօր հոս մշակութային ներկայութիւն եղող դէմքերը ծնած են Միջին Արեւելք, Հայաստան կամ Պարսկաստան:

Պ.- Ես կը կարծեմ, որ այո՛, ձեր հարցումին իմ պատասխանս շատ դրական է: Թէեւ եթէ տասնամեակ մը առաջ հարցուցած ըլլայիք այդ հարցումը, ես պիտի տատամսէի պահ մը այո կամ ոչ ըսելու համար: Որովհետեւ գոնէ Հալէպը, անշուշտ Պէյրութն ալ իր քաղաքացիական պատերազմին պատճառով, քիչ մը տեղատուութիւն, քիչ մը տեղքայլ ապրեցան: Բայց հիմա երկու ասպարէզներու մէջ ալ՝ ե՛ւ գրական-ստեղծագործական ե՛ւ գրական-մշակութային կազմակերպչական առումներով, Միջին Արեւելքի գաղութները, մանաւանդ Հալէպը եւ Պէյրութը կրնան հայթայթել այն ուժը, այն անհրաժեշտ տարրերը, որոնք կրնան բոլոր գաղութներուն մէջ գործել: Անշուշտ, գրագէտներու, ստեղծագործողներու թիւը շատ քիչ է, բայց ատիկա քիչ է տոկոսային առումով, որովհետեւ ամէն տեղ ալ գրագէտ-ստեղծագործող մարդիկ քիչ են: Իսկ միւսները շատ աւելի են, որովհետեւ տակաւին մինչեւ այսօր մեր կազմակերպութիւններէն ներս երիտասարդութեան եւ պատանիներու վրայ շատ մեծ աշխատանք կը տարուի, որպէսզի անոնք մեծնան որպէս կազմակերպիչներ, որպէսզի կարենան աշխատիլ միութիւններէն ներս, հետագային պատասխանատու պաշտօններ վարեն: Նկատի ունիմ Օգնութեան խաչը, «Համազգային»ը, կուսակցութիւնը, զանազան այլ միութիւններ: Պէտք է լաւատես ըլլալ…