30 Օգոստոսին, Հայաստանի վարչապետ Նիկոլ Փաշինեան տուաւ մամլոյ ասուլիս մը, որուն ընթացքին ան առաջին անգամ ըլլալով Ատրպէյճանին ներկայացուց առաջարկ՝ ստորագրելու խաղաղութեան համաձայնագիրին ցարդ բոլորովին համաձայնեցուած 13 յօդուածներով, իսկ միւսներուն քննարկումը ձգել ապագային: Համաձայնագիրը բաղկացած է 17 յօդուածներէ։
«Ինչո՞ւ ենք մենք դա հնարաւոր համարում, որովհետեւ ըստ էութեան այնտեղ արձանագրուած են Հայաստանի եւ Ադրբեջանի միջեւ խաղաղութեան բոլոր հիմնարար սկզբունքները եւ այսպէս թէ այնպէս մենք եւ երբեւէ որեւէ մէկը չի կարող ունենալ այնպիսի խաղաղութեան կամ որեւէ պայմանագիր, որ բոլոր հնարաւոր հարցերը կարգաւորի: Մեր առաջարկի էութիւնը հետեւեալն է` էս պահին ինչ համաձայնեցուած է, դա ստորագրել ու վաւերացնել, մնացած բոլոր հնարաւոր հարցերի քննարկումը շարունակել», ընդգծեց Փաշինեան, ըստ որուն, համաձայնեցուած է նաեւ համաձայնագիրի 3 յօդուածներու բառապաշարի մեծ մասը:
Սակայն, ան առաւել քան 2 ժամ տեւած ասուլիսին ընթացքին չբացայայտեց, թէ 13 համաձայնեցուած յօդուածները եւ միակ` տակաւին չհամաձայնեցուած յօդուածը ճիշդ ինչի՞ մասին են: Ան պատճառաբանեց, որ բանակցութիւններուն ընթացքին փաստաթուղթը միակողմանիօրէն կարելի չէ գաղտնազերծել: Փաշինեան շեշտեց, որ համաձայնագիրին մէջ ներառուած սկզբունքներուն մասին հանրութիւնը, ըստ էութեան, արդէն տեղեակ է:
«Ենթադրենք երկու երկրներ` А եւ B երկրներ իրար հետ կոնֆլիկտ (հակամարտութիւն) են ունեցել եւ X պահի ստորագրում են խաղաղութեան պայմանագիր, ի՞նչ պիտի գրուած լինի խաղաղութեան պայմանագրի մէջ տրամաբանօրէն, պէտք է գրուած լինի, որ միմեանց տարածքային ամբողջականութիւնը ճանաչում են, պէտք է գրուած լինի, որ տարածքային պահանջներ չունեն միմեանց նկատմամբ, պէտք է գրուած լինի, որ ուժի կամ ուժի կիրառման սպառնալիքը պէտք է բացառուի, որ դիւանագիտական յարաբերութիւններ են հաստատուել, պէտք է գրուած լինի հետագայ յարաբերութիւնների զարգացման ինչ-որ ուղղութեան մասին, անդրադարձ լինի անվտանգութեան հարցերին, հումանիտար (մարդասիրական) հարցերին, եթէ այդպիսիք առկայ են ու այդպէս շարունակ», ըսաւ Փաշինեան:
Ան նաեւ նշեց, որ առանց միջնորդներու Պաքուի հետ բանակցութիւնները արդէն որոշ արդիւնքներ տուած են։ Ան այս մասին խօսեցաւ անդրադառնալով վերջին օրերուն Մոսկուայէն շարունակաբար հնչող յայտարարութիւններուն, թէ Ռուսիա պատրաստ է աջակցիլ եւ միջնորդ դառնալ կողմերուն միջեւ։ Փաշինեան յայտարարեց, որ միջազգային գործընկերներուն աջակցութիւնը բարձր կը գնահատէ, բայց երկկողմ ձեւաչափը արդիւնաւէտ կը նկատէ: Ըստ անոր՝ առանց միջնորդներու Պաքուի հետ բանակցութիւնները արդէն որոշ արդիւնքներ տուած են: Ան օրինակ տուաւ նախորդ տարեվերջի համաձայնութիւնը, որմով գերիներ ազատ արձակուեցան, 19 Ապրիլի հատուածական սահմանազատման մասին յայտարարութիւնը եւ սահմանազատման կանոնակարգը ստորագրելը։
Անդրադառնալով այն քննարկումներուն, թէ Լոնտոնի մէջ տեղի ունեցած եւրոպական քաղաքական համայնքի գագաթնաժողովին ընթացքին Հայաստան հրաժարած է Իլհամ Ալիեւի հետ հանդիպումէն՝ Փաշինեան ըսաւ. «Հայաստանը չի հրաժարուել հանդիպումից: Ես ինքս Ադրբեջանի նախագահին առաջարկել եմ, ոչ թէ անձամբ, այլ դիւանագիտական խողովակներով, որպէսզի տեղի ունենայ հանդիպում երկկողմ ձեւաչափով: Ինչո՞ւ, որովհետեւ նախկին շրջանում այդ ըմբռնումը փոխադարձաբար եղել է, որ մենք այս շրջանում աշխատում ենք երկկողմ ձեւաչափում: Ես կարծում եմ, որ կարող ենք այս տրամաբանութիւնը շարունակել, որովհետեւ արդիւնաւէտ է»:
Ապա Փաշինեան ընդգծեց հետեւեալը. «Ընդ որում` երբ գայ, հասունանայ պահը` բարձրագոյն մակարդակում հանդիպում անցկացնելու` չբացառելով որեւէ այլ ձեւաչափ, կարծում եմ, օրինակ, դա կարող է նաեւ Հայաստան-Ադրբեջան սահմանին տեղի ունենալ, այնտեղ, որտեղ սահմանազատման յանձնաժողովներն են հանդիպում, եւ ես պատրաստ եմ նաեւ այդպիսի շփումների: Հայաստանի ինքնիշխանութեան իրաւազօրութեան տարածքային ամբողջականութեան հետ կապուած որեւէ հարց որեւէ ձեւով չի կարող կասկածի տակ դրուել»։
Ան պնդեց, որ Երեւան կը բացառէ Հայաստանի տարածքով ճամբայ տրամադրելը` սեփական ինքնիշխանութեան հաշուոյն, եւ ան նոյն ատեն կրկնեց, որ ինք պատրաստ է այսօր իսկ Ատրպէյճանի համար մայրուղի բանալու՝ պայմանով, որ պիտի յարգուին Հայաստանի օրէնսդրութիւնը եւ կարգաւորումները: Փաշինեան նոյնիսկ չբացառեց, որ ճամբու ապահովութեան հսկեն յատուկ ընկերութիւններ՝ առանց յստակացնելու, միջազգա՞յին, թէ տեղական:
«Մենք կարող ենք լրացուցիչ մեխանիզմներ (գործիքակազմեր) նոյնպէս ունենալ, եւ մեր երկրում Ազգային անվտանգութեան ծառայութիւնում ստեղծուել է յատուկ յանձնաժողով, որի կանոնադրական խնդիրներից է նաեւ այդ հարցի լուծումը, բայց միւս կողմից այսօր մանաւանդ մեր օրէնսդրութեան բարեփոխումների տրամաբանութեան մէջ նաեւ անվտանգութեան լրացուցիչ ապահովման գործառոյթներ կարող են իրականացուել նաեւ այստեղ` Հայաստանի Հանրապետութիւնում լիցենզաւորուած (արտօնագրուած) գործունէութիւն ծաւալող, օրինակ, պահնորդական կազմակերպութիւնները», նշեց Փաշինեան:
Ան նաեւ խօսեցաւ վերջին ամիսներուն Մոսկուայէն՝ Երեւանի հասցէին եղած մեղադրանքներուն մասին, թէ «Հայաստան կը վիժեցնէ 9 Նոյեմբերի պայմանաւորուածութիւնները»: Փաշինեան այս մեղադրանքները հերքեց եւ մեղադրեց ռուսական կողմը ըսելով, թէ տարածաշրջանային երթեւեկի հաղորդակցութիւնները չեն բացուած. նաեւ` Ռուսիոյ շարք մը գործընկերներու` փաստաթուղթի տրամաբանութեան հետ կապ չունեցող եւ անոր հակասող մեկնաբանութիւններուն պատճառով: Ըստ Փաշինեանի, ասիկա կասկածի տակ կը դնէ Մոսկուայի միջնորդութիւնը տարածաշրջանային հաղորդակցութեան միջոցներու ապաշրջափակման հարցին մէջ։
«Ինչպէ՞ս էք պատկերացնում, որ օրինակ, տարածաշրջանային կոմունիկացիաների (հաղորդակցութիւններու) հարցում որպէս միջնորդ հանդէս գայ մի երկիր, որը Հայաստանին մեղադրում է այդ թեման սաբոտաժի (խափանումի) ենթարկելու մէջ: Նման յայտարարութիւն անող ինստիտուտն (կառոյցը) իրեն դուրս է դնում բոլոր հնարաւոր միջնորդութիւններից», ընդգծեց Փաշինեան:
Ան նաեւ յարձակումի թիրախ դարձուց Արցախի ղեկավարութիւնը՝ նշելով, որ ինք չէ, Արցախի լուծարման որոշումը ստորագրողը, «ընդհակառակը, ԼՂում այդ որոշումն ընդունելուց առաջ տեղի է ունեցել իշխանափոխութիւն, որը քաջալերուել եւ ողջունուել է ՀՀում գործող բոլորիս յայտնի շրջանակների կողմից»։
Պատասխանելով այն հարցումին, թէ ինչո՛ւ կը վախնայ արցախահայութեան վերադարձին մասին խօսելէ՝ Փաշինեան ըսաւ. «Ինչ վերաբերում է վերադարձի իրաւունքին, ես ուզում եմ ասել, որ այն ընկալումներով ու ձեւակերպումներով որոնցով ԼՂի մեր մի խումբ հայրենակիցներ, նախկին պաշտօնեաներ փորձում են ձեւակերպել հարցը, ես դա ուղիղ պէտք է ասեմ՝ իրատեսական չեմ համարում:
Ուզում եմ մի դրուագ պատմել, որը մի քանի ամիս առաջ էր: Վայքում ԼՂից բռնի տեղահանուած մի կին ինձ մօտեցաւ եւ հարց տուեց, ասաց՝ անկեղծ ասէք, ինչքանո՞վ է իրատեսական վերադարձի հարցը: Ես նորից նոյն պատասխանը տուեցի, որ այն ընկալումներով, որոնցով ԼՂի մի շարք ներկայացուցիչներ փորձում են հարցը փաթեթաւորել, ես դա իրատեսական չեմ համարում: Այն նոյն պատճառներով, որոնցով այդ նոյն մարդիկ ստորագրեցին ԼՂ լուծարման մասին հրամանագիրը, եւ րոպէ առաջ լքեցին ԼՂն»։
Ան յիշեցուց, որ Սեպտեմբեր 2023ին, ընկերային ցանցերու եւ մամուլին մէջ ընդդիմութեան ներկայացուցիչներուն կողմէ կար մեղադրանք, որ ինք թոյլ չի տար, որ արցախահայութիւնը դուրս գայ Արցախէն: «Հիմա էլ մի տարի յետոյ ինձ մեղադրում են, որ թոյլ չեմ տալիս, որ ԼՂ ժողովուրդը վերադառնայ ԼՂ։ Այն փաթեթաւորումը, այն բովանդակութիւնը, որ ներկայացւում է, իմ համոզմամբ, հակասում է ՀՀ պետական շահերին: ՀՀ պետական շահը ես չափում եմ ՀՀ միջազգայնօրէն տարածուած տարածքներով եւ իրաւազօրութեամբ: Մենք սա ուղիղ պէտք է ասենք:
Ես մեր ճանապարհը վերագնահատելով ասել եմ ԱԺ ամբոինից, որ ինձ համար ակնյայտ է, որ 1996 թուականին Լիսաբոնի գագաթաժողովից յետոյ ԼՂ հարցը չի եղել ԼՂ հարց, եղել է ՀՀ հարց, Հայաստանի պետականութիւնը զրոյացնելու հարց: Ժամանակի մեջ ես աւելի եմ դրանում համոզւում: Այն բովանդակութիւնը, որով փորձ է արւում ներկայացնել այդ խնդիրը, հակասում է ՀՀ պետական շահերին»:
Խօսելով այս պահուն գերութեան մէջ գտնուող Արցախի նախկին պետական նախարար Ռուբէն Վարդանեանի մասին՝ Փաշինեան ըսաւ. «Ինչպէ՞ս ստացուեց, որ ՌԴ քաղաքացիութիւնից Ռուբէն Վարդանեանը հրաժարուեց, ո՞վ նրան խորհուրդ տուեց կամ յանձնարարեց անել այդ քայլը: Ով նրան այդ իմաստով ուղարկեց, գործուղեց Հայաստան, ով նրան գործուղեց ԼՂ, ինչ նպատակով, ինչ երաշխիքներով, ինչ հաւաստիացումներով, ինչ խոստումներով: Եւ ով վերջում ասաց՝ դէ գիտէ՞ք ինչ, մենք այնքան էլ լաւ չենք ճանաչում՝ ինքն ով է, որովհետեւ ինքը, ոնց որ այլ երկրի քաղաքացի է: Մենք այս հարցերին ուզո՞ւմ ենք պատասխան ունենալ, թէ չենք ուզում: Դա իրօք լուրջ խնդիր է, որով մենք զբաղւում ենք: Խաղաղութեան պայմանագրի յաջող իրականացումը նաեւ այդ հարցի համար է կարեւոր: Ընդ որում, պարտադիր չէ վերջնակէտը, կարեւոր է յաջող ընթացքը, նորմալ աշխատանքային մթնոլորտը, փոխվստահութեան քայլ-քայլ ձեւաւորումը եւ այլն», ըսաւ Փաշինեան:
ՊԱՔՈՒ ՄԵՐԺԵՑ ԵՐԵՒԱՆԻ ԱՌԱՋԱՐԿԸ
Պաքու մերժեց Փաշինեանի առաջարկը` ստորագրել խաղաղութեան համաձայնագիրի այն յօդուածները, որոնք արդէն համաձայնեցուած էին՝ միւսներուն քննարկումը ձգելով ապագային: Ատրպէյճանի արտաքին գործոց նախարար Ճէյհուն Պայրամով հայկական կողմին խորհուրդ տուաւ հարցին աւելի լուրջ մօտենալու:
«Հայաստան դուրս ձգած է խաղաղութեան պայմանագիրի նախագիծէն քանի մը կարեւոր կէտեր: Յառաջիկային մենք Հայաստանին պիտի ներկայացնենք այն տարբերակը, որ հիմնուած է միջազգային իրաւունքին վրայ եւ կը համապատասխանէ մեր ազգային շահերուն», յայտնեց Պայրամով:
«Հայաստանի վարչապետին` յարաբերութիւններու կարգաւորման հակասող յայտարարութիւնները ափսոսանք կը յառաջացնեն», իր կարգին յայտարարեց Ատրպէյճանի արտաքին գործոց նախարարութեան բանբեր Այհան Հաճիզատէ՝ աւելցնելով. «Մեղադրանքները, թէ Ատրպէյճանի սահմանադրութեան մէջ տարածքային պահանջներ կան Հայաստանէն, կատարելապէս կեղծ են: Հայաստանի եւ Ատրպէյճանի սահմանադրութիւններուն միջեւ զուգահեռներ գծելու, անոնց միջեւ հաւասարութեան նշան դնելու փորձերը անընդունելի են։ Ատրպէյճանի սահմանադրութիւնը որեւէ պետութեան նկատմամբ տարածքային պահանջներ չի պարունակեր, եւ ասիկա ատրպէյճանցի ժողովուրդի օրինական կամքը արտացոլացնող փաստաթուղթ է: Մենք այս համեմատութիւնը կը նկատենք բառախաղ: Առ այդ, Հայաստանի վարչապետին եւ քաղաքական ղեկավարութեան խորհուրդ կու տանք ձեռնարկելու իրական խաղաղութեան օրակարգը խթանելու` շրջանի պետութիւններուն մասնակցութեամբ խաղաղ օրակարգին աջակցելու համար»։
