Սումկայիթի ջարդերու 21ամեակին առիթով, ՀՅԴ Հայաստանի Գերագոյն մարմինը հրապարակած է յայտարարութիւն մը, ուր կ’ըսուի հետեւեալը.
«1988 թուականի Փետրուարի 26-28ին, Ատրպէյճանի Սումկայիթ քաղաքում, Պաքուի ղեկավարութեան եւ ԽՄԿԿ քաղբիւրոյի թողտուութեամբ, ատրպեճանական խուժանը կազմակերպեց հայերի զանգուածային կոտորած: Երեք օրերի ընթացքում քաղաքում տասնեակ հայեր սպանուեցին: Զոհերի ստոյգ թիւը մինչեւ այժմ յայտնի չէ: Պաշտօնական աղբիւրները յայտնում են 32 սպանուածների մասին: Այլ աղբիւրների համաձայն, զոհերի թիւը անցնում է 100ից: Սումկայիթեան ջարդերը շարունակւում էին երեք օր եւ ուղեկցւում էին զանգուածային բռնութիւններով, կողոպուտներով ու սպանութիւններով: Մի քանի օրում Սումկայիթի աւելի քան 14 հազար հայութիւնը խոշտանգուեց եւ դուրս քշուեց քաղաքից: Դա իսկական էթնիկ զտում էր: Իսկ ԽՍՀՄ նախագահ Կորբաչովը ցինիկաբար էկրանից յայտարարեց, որ իրենք ընդամէնը 3 ժամ ուշացան:
Սումկայիթեան ջարդերը կազմակերպուեցին ի պատասխան Ատրպէյճանի կազմից դուրս գալու Լեռնային Ղարաբաղի խորհրդի պատգամաւորների Փետրուարի 20ի որոշման: ԽՍՀՄ ղեկավարութիւնը կարծում էր, որ այդ կերպ պէտք է կանխի (անջատողականութեան) հետագայ դրսեւորումները: Սումկայիթեան ջարդերի վերաբերեալ այդ մօտեցումը յանգեցրեց Ատրպէյճանի եւ Ղարաբաղի հայ բնակչութեան նկատմամբ հետագայ բռնութիւնների ընդլայնմանը եւ խորացմանը:
Սումկայիթի դէպքերը մէկ անգամ եւս փաստեցին Թուրքիայի հայատեաց քաղաքականութեան շարունակականութիւնը: Սումկայիթը Մեծ Թուրանի գաղափարների վերարտադրութիւն էր Խորհրդային Միութեան պայմաններում:
Ատրպէյճանը, կեղծելով պատմութիւնը, ցանկանում է աստիճանաբար ոճրագործի կարգավիճակից խոյս տալ եւ զոհի դիմակ հագնել: Ակնյայտ է նաեւ, որ հայկական կողմի լռութեանը ատրպեճանական կողմը պատասխանում է իր քարոզչամեքենայի ակտիւութեամբ՝ հայերին միջազգային ատեաններում ներկայացնելով որպէս ագրեսոր եւ ջարդարար, փորձելով «Խոջալուի դէպքերը» հակահայկական քարոզչութեանը ծառայեցնել:
Եթէ Թուրքիան, մաքրելով իր պետական արխիւները, պատմաբաններին ցինիկօրէն հրաւիրում է դրանցում գտնել Հայոց Ցեղասպանութեան մասին վկայող փաստաթղթեր, ապա Սումկայիթի դէպքում վկայութիւնները դեռ շատ թարմ են, կենդանի են ականատեսները: Թէեւ ԽՍՀՄում միջէթնիկական հակասութիւնները թաքցնելու, սումկայիթեան ջարդերին երկրի բարձրագոյն ղեկավարութեան մեղսակցութիւնը թաքցնելու նպատակով, այդ օրերի իրադարձութիւնների հետ կապուած դատական գործերի քննութիւնն արուել է թերի, շատ փաստեր կոծկուել են, բայց եղած փաստերը եւ նիւթերը բաւարար են միջազգային ատեաններում Ատրպէյճանի ցեղասպան քաղաքականութիւնը դատապարտելու համար:
Այդ օրերի իրադարձութիւնները պէտք է ստանան իրենց գնահատականը, կազմակերպիչների եւ իրականացնողների նկատմամբ պէտք է արդար դատաստան լինի, պէտք է փոխհատուցուեն հայերի կրած բարոյական եւ նիւթական վնասները:
Յատկապէս չափազանց կարեւոր է, որ սումկայիթեան ոճրագործութեան արծարծումով Ղարաբաղեան հիմնահարցի էութիւնը ճիշտ ներկայացուի միջազգային հանրութեանը»:
Դժբախտաբար այս յայտարարութեան ոգիով ու թելադրանքով աշխատանքներ, մանաւանդ միջազգային քաղաքական շրջանակներու մէջ, շատ քիչ տարուած են, չըսելու համար գրեթէ երբեք չեն տարուած:
Մեր թերացումէն քաջալերուած՝ Ատրպէյճան ինք իջած է ասպարէզ, իր քարոզչական, քաղաքական ու դիւանագիտական զինանոցը գործի լծելով ու հասնելով մինչեւ մեր դռները, այստեղ Միացեալ Նահանգներ, աւելին՝ հասած է մինչեւ Լոս Անճելըս, ուր մենք կը յոխորտանք, որ ունինք ազդեցիկ ու հուժկու հայ համայնք: Իջած է ասպարէզ ոչ թէ պաշտպանուելու՝ այլ յարձակելու համար, ամբաստանելու ու մեղադրելու համար հայկական կողմը՝ իբրեւ ոչ աւելի ոչ պակաս՝ ցեղասպան:
Այո՛, մեր կրաւորականութիւնը, կամ նոյնիսկ ժամանակաւոր թուլացումը կրնայ յանդգնութիւն ներշնչել Ատրպէյճանին՝ զայն մղելով աւելի լպիրշ քարոզչական յարձակումներ գործելու հայ ժողովուրդի ու հայ պետականութեան դէմ:
Ատրպէյճանը պատերազմի մէջ է Հայաստանի դէմ: Ատրպէյճան ամէն օր Հայաստանի դէմ թշնամական արարքներ կը ծրագրէ ու զանոնք գործադրութեան կը դնէ:
Սահմանային գիծի ամբողջ երկայնքով, հայկական բանակը իր պարտականութիւնը պատուով կը կատարէ՝ պաշտպանելով մեր հողը, պաշտպանելով մեր երկիրը:
Պատերազմի միւս ճակատներուն վրայ, յատկապէս միջազգային հանրային կարծիքի ու միջազգային քաղաքական ատեաններու առաջ, մեր դիրքերը պէտք է ըլլան նոյնքան ամուր, նոյնքան հզօր ու թշնամիի յարձակումներուն դէմ նոյնքան մահացու, որքան զինուորական գիծի վրայ հայկական ճակատային դիրքերն են:
Ի վերջոյ, Սումկայիթի ոճիրներուն մենք տուած ենք մեր քաղաքական գնահատականը, չէ՞: Սումկայիթի մէջ հայ բնակչութիւնը ատրպեճանական պետական մակարդակի մեղսակցութեամբ, մասնակցութեամբ ու գործադրութեամբ, ենթարկուեցաւ մաքրագործումի, ջարդի ու տեղահանութեան, պարզապէս իր ազգային պատկանելիութեան համար:
Մենք այդ գնահատականը տուած ենք ու պարտաւոր ենք անոր թելադրանքով շարժելու, քարոզելու, պահանջելու, որ յանցագործները պատասխանատուութեան կանչուին, պատժուին: